Chuyện xăng, dầu thế giá»›i biến Ä‘á»™ng thất thường từ lâu không còn là chuyện “xÆ°a nay hiếm”, nhÆ°ng giữa giá cả trong nÆ°á»›c và thế giá»›i luôn có sá»± lá»—i nhịp. Nguyên nhân Ä‘ã được mổ xẻ nhiều và cách khắc phục cÅ©ng Ä‘ã được Ä‘Æ°a ra, tuy nhiên, cần có Ä‘á»™ trá»… để giải pháp Ä‘i vào thá»±c tế cÅ©ng nhÆ° nhìn nhận lại khách quan hÆ¡n.

TrÆ°á»›c diá»…n biến lao dốc “không phanh” của giá dầu thế giá»›i kể từ tháng 6/2014, giá xăng trong nÆ°á»›c buá»™c phải Ä‘iều chỉnh giảm liên tục 12 lần trong năm 2014 (lần đầu cuối tháng 7, lần sau cùng ngày 22/12), sau 5 lần tăng từ đầu năm. Kết quả 17 lần Ä‘iều chỉnh tăng/giảm, giá xăng giảm tổng cá»™ng 6.330 đồng/lít. Mức giảm này được cho là chÆ°a tÆ°Æ¡ng xứng vá»›i mức giảm thá»±c tế thị trường thế giá»›i. Sang tháng thứ năm của 2015, sau 2 lần giảm, 3 lần tăng, tổng cá»™ng xăng tăng 2.550 đồng/lít so vá»›i cuối 2014. Vẫn câu nói quen thuá»™c của cÆ¡ quan quản lý nhà nÆ°á»›c: giá xăng Ä‘áng lẽ phải tăng cao hÆ¡n, tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i giá thế giá»›i… Liệu sá»± thật có phải nhÆ° vậy?.

“Lệch pha” bởi Ä‘á»™c quyền

Sau khi lập đỉnh 9 tháng vào ngày 19/6 ở mức 116 USD/thùng trên sàn Singapore, dầu thô ngọt nhẹ (WTI – loại dầu có chất lượng cao và được dùng làm dầu chuẩn để tính giá các loại dầu thô khác trên thế giá»›i.) bắt đầu Ä‘i vào vùng “rÆ¡i tá»± do” và đến cuối tháng, Ä‘à giảm Ä‘ã rõ nét hÆ¡n (114 USD/thùng). Trong khi Ä‘ó, theo số liệu của Hiệp há»™i xăng dầu Việt nam, giá xăng Platts Singapore (loại xăng chủ yếu được nhập khẩu và tiêu thụ tại Việt Nam) theo phÆ°Æ¡ng thức FOB, kể từ sau thời Ä‘iểm này có phiên giảm Ä‘áng kể, từ 126,22 USD/thùng (0,79 USD hay 16.865 đồng/lít) ngày 1/7 xuống 121,13 USD/thùng (0,76 USD tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng 16.146 đồng/lít) ngày 14/7. NhÆ° vậy, giá xăng thế giá»›i có biến chuyển rõ rệt, theo sát diá»…n biến dầu sau hÆ¡n 25 ngày dầu giảm giá, còn ở Việt Nam, con số Ä‘ó là 39 ngày (28/7 đợt đầu tiên) và mức giảm (330 đồng/lít, tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng 1,28% so vá»›i mức 4,26% của xăng Platts tại Singapore) cÅ©ng không tÆ°Æ¡ng ứng tá»· lệ. Nguyên nhân dẫn đến sá»± “lệch pha” Ä‘ó là gì?

Có hai vấn đề cốt lõi là giá cÆ¡ sở - căn cứ để xác định giá bán lẻ xăng dầu – còn Ä‘iểm bất hợp lý và vẫn phải “gánh” quá nhiều thuế, phí; quyền nhập khẩu xăng dầu chỉ nằm trong tay số ít doanh nghiệp đầu mối do phải có hệ thống cÆ¡ sở vật chất kỹ thuật Ä‘áp ứng được Ä‘iều kiện do cÆ¡ quan quản lý nhà nÆ°á»›c đặt ra, tạo Ä‘iều kiện cho má»™t thị trường thiếu cạnh tranh…

Yếu tố nhiều người dân còn chÆ°a hiểu rõ là giá cÆ¡ sở. Giá cÆ¡ sở hình thành từ giá nhập khẩu bình quân xăng Platts trong chu kỳ quy định (theo Nghị định 83 là 15 ngày từ 1/11/2014), cá»™ng thuế, phí, chi phí, lợi nhuận định mức cho các doanh nghiệp xăng dầu, cá»™ng (trừ) thêm từ quỹ bình ổn nếu giá hiện hành thấp (cao) hÆ¡n giá cÆ¡ sở. TrÆ°á»›c khi Nghị định 83/2014/NĐ-CP có hiệu lá»±c vào ngày 1/11 năm trÆ°á»›c, thay thế cho Nghị định 84/2009/NĐ-CP tồn tại suốt 5 năm, chu kỳ tính giá cÆ¡ sở là 30 ngày. Quy định nhÆ° vậy bị cho là quá dài, bởi nếu có những quãng thời gian 10 hoặc 15 ngày giá xăng thế giá»›i tăng/giảm, mà vẫn phải tính giá theo bình quân cá»™ng thêm cả 20 hoặc 15 ngày trÆ°á»›c Ä‘ó, kết quả sẽ bị pha loãng, không sát thá»±c tế.

Nghị định 84 cÅ©ng tạo khoảng trống thời gian lá»›n cho các doanh nghiệp đầu mối nhỏ, vá»›i lợi thế quy mô nhỏ gọn, hạn ngạch nhập khẩu ít, tính toán lá»±a chọn thời Ä‘iểm khi giá thế giá»›i thuận lợi nhất (theo xu hÆ°á»›ng thấp hoặc cao so cho vá»›i lượng bán trung bình ngày nhất định, doanh nghiệp có lãi) để nhập hàng và ngược lại. Nói cách khác, phải biết khai thác hiệu quả hạn ngạch ít ỏi. Chuyển sang chu kỳ tính giá má»›i 15 ngày, doanh nghiệp sẽ có ít sá»± lá»±a chọn hÆ¡n vì khoảng thời gian lá»±a chọn thời Ä‘iểm Ä‘ã ngắn hÆ¡n. Trong khi Ä‘ó, các doanh nghiệp lá»›n Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên cÅ©ng có thể lá»±a chọn thời Ä‘iểm nhÆ°ng vì quy mô lá»›n, hạn ngạch nhập khẩu lá»›n, sẽ tiêu thụ chậm hÆ¡n doanh nghiệp nhỏ gấp nhiều lần, thời gian quay vòng vốn sẽ lâu hÆ¡n. NhÆ° thế, Nghị định 83 Ä‘ã hạn chế Ä‘áng kể doanh nghiệp đầu mối nhỏ lợi dụng, giá xăng dầu trong nÆ°á»›c cÅ©ng bám sát hÆ¡n giá thế giá»›i so vá»›i cách tính giá theo chu kỳ 30 trÆ°á»›c kia.

Bên cạnh Ä‘ó, xăng dầu còn là mặt hàng chiến lược, thiết yếu vá»›i cuá»™c sống, tác Ä‘á»™ng trá»±c tiếp đến phát triển kinh tế, an ninh quốc gia, môi trường, là nguồn tài nguyên có hạn, rất nhạy cảm trÆ°á»›c những biến Ä‘á»™ng chính trị, kinh tế nên phải gánh thêm nhiều loại thuế, phí nhÆ° thuế tiêu thụ đặc biệt, thuế bảo vệ môi trường (ngoài các loại thuế, phí thông thường).

Theo tính toán của chuyên gia, riêng các loại thuế phí này Ä‘ã chiếm tá»· trọng trên 30% giá bán lẻ (khoảng 8.000 đồng/lít xăng). Khi giá thế giá»›i giảm mạnh, giá xăng Việt Nam giảm “từ tốn” hÆ¡n nhiều, mà má»™t trong những nguyên nhân là thuế suất thuế nhập khẩu đối vá»›i mặt hàng này chÆ°a giảm, các chi phí liên quan khác không có cÆ¡ há»™i giảm theo (vì thuế nhập khẩu cÅ©ng nằm trong công thức tính của nhiều loại thuế khác nhÆ° Thuế giá trị gia tăng, thuế tiêu thụ đặc biệt …). Đến khi thuế suất thuế nhập khẩu giảm từ 35% xuống 20% vào ngày 5/5 vừa qua, thuế BVMT lại tăng 3 lần lên 3.000 đồng/lít. Chung cuá»™c, giá xăng vẫn tăng (Bá»™ Công thÆ°Æ¡ng tính toán là 162 đồng/lít) dù trong đợt tăng giá má»›i nhất, giá xăng dầu thế giá»›i Ä‘ã giảm.

Các yếu tố khác nhÆ° tồn kho, sản xuất ná»™i địa chÆ°a được xét đến khi tính toán giá xăng, thêm má»™t bằng chứng cho thấy người tiêu dùng nghi ngờ thông tin mặt hàng quan trọng này có sá»± thiếu minh bạch, cÆ¡ chế Ä‘iều hành giá còn vÆ°á»›ng mắc, là có cÆ¡ sở. Hiện chuẩn giá bán lẻ (giá cÆ¡ sở do Nhà nÆ°á»›c quy định và ban hành) xăng RON 92 là 20.430 đồng/lít.

Yếu tố tiếp theo là thị trường xăng dầu Việt Nam tá»›i nay vẫn chÆ°a đủ Ä‘iều kiện trở thành thị trường cạnh tranh thá»±c sá»±. Ở lÄ©nh vá»±c này, Petrolimex vẫn giữ vai trò chủ đạo, tập Ä‘oàn hiện Ä‘ang chiếm hÆ¡n 60% tổng hạn ngạch nhập khẩu, phần còn lại thuá»™c về 18 doanh nghiệp xuất nhập khẩu đầu mối khác trong khi về thị phần xuất bán, Petrolimex chiếm 48% sản lượng ná»™i địa (số liệu Tập Ä‘oàn Dầu khí Quốc gia Việt Nam). Thá»±c trạng này khiến “ông lá»›n” nhà nÆ°á»›c Petrolimex nắm quyền hạn lá»›n trong việc “gia giảm” giá thị trường, vốn được xây dá»±ng trên giá cÆ¡ sở do cÆ¡ quan quản lý nhà nÆ°á»›c (Liên bá»™ Tài chính – Công ThÆ°Æ¡ng) ban hành. Nhà nÆ°á»›c định ra chuẩn (giá cÆ¡ sở), “đại gia” này Ä‘i trÆ°á»›c thay đổi giá, vậy thị trường thuá»™c về ai? Và do là mặt hàng quan trọng vá»›i đời sống kinh tế, xã há»™i, sức tiêu thụ lá»›n nên không tránh khỏi hiện tượng “lợi ích nhóm” trong doanh nghiệp (gian lận trong sản xuất, pha chế, tính toán giá thành…). Trong khi nhiều ngành kinh doanh khác Ä‘ã mở cá»­a cho các thành phần kinh tế cùng tham gia, há»™i nhập sâu rá»™ng vá»›i bên ngoài nhÆ° lÆ°Æ¡ng thá»±c – thá»±c phẩm, Ä‘iện tá»­, dịch vụ (bán lẻ, viá»…n thông, du lịch)… thì việc Petrolimex (doanh nghiệp Nhà nÆ°á»›c) chiếm thị phần chủ đạo khiến xăng dầu Việt Nam nhÆ° Ä‘ang vùng vẫy trong chiếc áo chật.

Má»™t ví dụ về loại hàng hoá rất gần vá»›i xăng dầu: Gas cÅ©ng là ngành kinh doanh thuá»™c họ nhiên liệu, nhÆ°ng khác hẳn vá»›i xăng về cÆ¡ chế vận hành giá. Thị trường gas ná»™i địa có sá»± tham gia của gần 30 doanh nghiệp nhập khẩu đầu mối, hÆ¡n 100 doanh nghiệp sản xuất, chế biến và phân phối gas thuá»™c các thành phần nhà nÆ°á»›c, tÆ° nhân, nÆ°á»›c ngoài. Nếu nhÆ° giá xăng dầu do Nhà nÆ°á»›c quyết định, thì giá gas lại do doanh nghiệp đăng ký vá»›i Cục quản lý giá (Bá»™ Tài chính) mà không cần sá»± chấp thuận (về cÆ¡ bản vẫn phải dá»±a trên giá nhập khẩu và chi phí đầu vào), trừ khi quá bất hợp lý Bá»™ má»›i can thiệp. Giá bán lẻ gas khác nhau còn phụ thuá»™c đầu vào và thÆ°Æ¡ng hiệu má»—i doanh nghiệp. Vá»›i số lượng hÆ¡n 100 thÆ°Æ¡ng hiệu, gas là thị trường cạnh tranh thá»±c sá»± và chẳng thuá»™c về riêng ai. Lợi ích nhóm không phải không có nhÆ°ng cạnh tranh khốc liệt về giá, xuất phát từ cÆ¡ chế tá»± do là Ä‘iểm khác biệt vá»›i thị trường xăng dầu.

Từ các ví dụ trên, có thể khẳng định, rào cản chÆ°a thể gỡ bỏ để giá xăng dầu Việt Nam há»™i nhập thế giá»›i chính là cÆ¡ chế giá theo xu hÆ°á»›ng thị trường có sá»± quản lý của Nhà nÆ°á»›c. Giải thích cho Ä‘iều này, nên hiểu Nhà nÆ°á»›c vẫn cần can thiệp, há»— trợ Ä‘iều tiết cho đến khi thị trường phát triển đầy đủ cÅ©ng nhÆ° hệ thống quy phạm pháp luật liên quan hoàn thiện. Tuy nhiên, kinh tế Ä‘a góc nhìn, cÅ©ng có ý kiến trong ngành cho rằng, xăng dầu trong nÆ°á»›c bị cuốn theo thế giá»›i và chúng ta phải chấp nhận cuá»™c chÆ¡i quốc tế, còn thá»±c chất, giá xăng dầu hiện nay rất minh bạch.

Chậm thay đổi, người dùng thiệt thòi

Sau 5 năm người dân và doanh nghiệp vận tải chịu thiệt thòi từ bất cập của Nghị định 84/2009/NĐ-CP, Nghị định 83/2014/NĐ-CP thay thế có hiệu lá»±c ngày 1/11/2014 Ä‘ã đạt được má»™t số tiến bá»™ nhÆ° chu kỳ tính giá cÆ¡ sở giảm còn 15 ngày, tần suất, biên Ä‘á»™ Ä‘iều chỉnh phù hợp hÆ¡n, tăng cường tính công khai, minh bạch…

Nhiều ý kiến cho rằng, trÆ°á»›c mắt phải Ä‘a dạng loại hình doanh nghiệp đầu mối nhập khẩu, tạo cÆ¡ há»™i cho số doanh nghiệp này tăng lên, rút ngắn thời gian hình thành thị trường cạnh tranh tá»± do, bỏ lợi nhuận định mức, giảm bá»›t thuế phí… rồi má»›i tính đến việc từ từ thay đổi cÆ¡ chế định giá. Tuy nhiên, vá»›i việc giảm thuế suất thuế nhập khẩu từ 35% về 20% ngày 5/5 sau khi Ä‘iều chỉnh tăng thuế BVMT từ 1.000 đồng/lít lên 3.000 đồng/lít, giá xăng thá»±c tế vẫn không giảm, còn tăng nhẹ. Lý giải là do giá xăng dầu liên tục giảm mạnh kể từ ná»­a cuối 2014, tuy có tăng từ tháng 3/2015 nhÆ°ng duy trì ở mức thấp. Vì vậy, Bá»™ Tài chính lập luận, tăng thuế BVMT vừa khuyến khích sá»­ dụng xăng sinh học, vừa là nguồn bù đắp cho nguồn thu bị hụt khi giảm thuế suất thuế nhập khẩu.

Dù bị cho là công tác Ä‘iều hành giá của cÆ¡ quan quản lý nhà nÆ°á»›c còn chậm, chÆ°a bắt kịp xu thế thế giá»›i, gây áp lá»±c lên người tiêu dùng, song việc giá xăng trong nÆ°á»›c giảm mạnh từ cuối tháng 7 năm ngoái đến tháng 3/2015, Ä‘ã tạo tác Ä‘á»™ng rõ rệt lên nền kinh tế: chi phí sản xuất giảm, giá cả hàng hoá ổn định hÆ¡n, tăng sức cầu tiêu dùng.

Năm 2015, giá dầu thế giá»›i được nhận định tiếp tục giảm. Theo dá»± báo của tổ chức nghiên cứu Wood MacKenzie, giá xăng RON92 trung bình giao theo phÆ°Æ¡ng thức FOB tại Singapore (nÆ°á»›c xuất khẩu xăng lá»›n nhất cho Việt Nam) năm 2015 có thể còn xuống khoảng 79,4 USD/thùng (0,499 USD hay 11.000 đồng/lít), tăng lên 92,8 USD/thùng vào 2016, tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng 0,583 USD hay 12.800 đồng/lít theo tá»· giá USD/VND hiện hành. Tính đến thời Ä‘iểm gần cuối tháng 5, giá xăng RON92 Platts Singapore là 83,97 USD/thùng (11.500 đồng/lít).

Những thay đổi má»›i là bÆ°á»›c đệm Ä‘Æ°a giá xăng dầu trong nÆ°á»›c gần hÆ¡n vá»›i thế giá»›i, đặc biệt trong Ä‘iều kiện xã há»™i thông tin hiện đại và cÆ¡ chế truyền thông tÆ°Æ¡ng tác bình đẳng, hệ thống vá»›i cÆ¡ quan quản lý nhà nÆ°á»›c mà Việt Nam có được nhÆ° ngày nay, người tiêu dùng có thể tin tưởng Việt Nam sá»›m há»™i nhập đầy đủ vá»›i kinh tế toàn cầu, đồng nghÄ©a những Æ°u Ä‘ãi rất lá»›n cho cả nền kinh tế và người dân Ä‘ang chờ ở phía trÆ°á»›c.

Nguồn tin: Xahoithongtin