Khoan hãy nói tá»›i sá»± chính xác của các con số Ä‘ang chờ giải trình và kiểm toán, cÅ©ng nhÆ° "mẹo kỹ thuật” phù phép bằng nghiệp vụ kế toán siêu đẳng nếu có, mà ở Ä‘ây ta thá»­ tìm hiểu căn nguyên sâu xa đằng sau những tuyên bố lá»—-lãi đầy nghịch lý nhÆ° vậy.

Thá»±c tế, do nhiều nguyên nhân, cho đến nay giá xăng dầu của Việt Nam vẫn chÆ°a hoàn toàn mang tính thị trường do chÆ°a có cÆ¡ chế cạnh tranh thị trường đầy đủ, cả về bán buôn và bán lẻ. Về cÆ¡ bản và tổng thể, Nhà nÆ°á»›c vẫn Ä‘ang khống chế xuất nhập khẩu xăng và giá bán lẻ xăng dầu, dù ít nhiều có sá»± phân quyền quản lý giữa các Ä‘Æ¡n vị chủ quản và má»™t số đầu mối nhập khẩu xăng dầu truyền thống Ä‘á»™c quyền. HÆ¡n nữa, Ä‘ang có sá»± Ä‘an xen giữa nhiệm vụ chính trị vá»›i nhiệm vụ kinh doanh của ngành xăng dầu. Thậm chí, Ä‘ã có lúc người ta thấy có sá»± vận dụng ngược trình tá»± quy luật thị trường, tức chủ trÆ°Æ¡ng cho phép các doanh nghiệp Ä‘á»™c quyền được định giá xăng dầu theo giá thị trường thế giá»›i, mà không phải cạnh tranh thị trường; trong khi cần làm ngược lại.

Chính phủ Ä‘ã ban hành Nghị định 84/2009/NĐ-CP về kinh doanh xăng dầu có hiệu lá»±c từ ngày 15-12-2009. Theo Nghị định 84, doanh nghiệp có quyền tăng giá xăng dầu cứ 10 ngày/lần nếu tăng dÆ°á»›i 7% và báo cáo sau, tăng từ 7 đến 12 % thì doanh nghiệp được quyền tăng giá bán lẻ 7%, cá»™ng thêm 60% của mức tăng từ 7% - 12%. Khoản lá»— 40% còn lại, doanh nghiệp sẽ được Quỹ bình ổn giá bù đắp theo hÆ°á»›ng dẫn của Bá»™ Tài chính (chỉ được dùng Quỹ bình ổn khi mức tăng giá trên 7%). Và trường hợp giá thế giá»›i tăng trên 12% thì giá xăng dầu trong nÆ°á»›c do Nhà nÆ°á»›c quyết định. Nghị định ra đời được coi là bÆ°á»›c tiến lá»›n trong việc quản lý thị trường xăng dầu khi cÆ¡ chế giám sát minh bạch hÆ¡n và tạo sá»± chủ Ä‘á»™ng cao hÆ¡n cho doanh nghiệp theo cÆ¡ chế thị trường song không thể thiếu bàn tay hữu hình của Nhà nÆ°á»›c.

Tuy nhiên, bất cập là ở chá»—, doanh nghiệp dá»… dàng xé nhỏ mức tăng giá dÆ°á»›i 5% nhÆ° kiểu quản lý giá sữa mà người ta Ä‘ã chứng kiến trên thá»±c tế những năm qua. HÆ¡n nữa, chÆ°a có cÆ¡ chế giám sát và chế tài buá»™c doanh nghiệp hạ giá khi giá xăng dầu thế giá»›i giảm nhanh và sâu. Ngoài ra, Ä‘iều khiến dÆ° luận vẫn chÆ°a thỏa mãn là chÆ°a có kiểm toán giá xăng dầu, thậm chí chÆ°a có cả việc minh bạch và công khai hóa các chỉ số thành phần giá xăng dầu. Chính sá»± thiếu tường minh cÆ¡ cấu giá xăng dầu này và sá»± chÆ°a phân biệt 2 loại hoạt Ä‘á»™ng cho mục tiêu kinh doanh vá»›i mục tiêu "nhiệm vụ chính trị” ổn định giá và bảo đảm an ninh năng lượng, là nguyên nhân giải thích cho Ä‘iều khó giải thích nhất, là dù giá lên hay xuống thì doanh nghiệp đầu mối nhập xăng dầu luôn kêu lá»—, cÆ¡ quan chức năng thì luôn chịu cảnh "trên Ä‘e dÆ°á»›i búa”, ngân sách nhà nÆ°á»›c thất thu và người tiêu dùng thì cắn răng chịu Ä‘á»±ng vì không còn lá»±a chọn nào khác.

Theo Bá»™ Công thÆ°Æ¡ng, Tổng công ty dầu Việt Nam - PVOil hiện chiếm 25%, Saigon Petro chiếm 8%, còn Petrolimex chiếm khoảng 55% thị trường xăng dầu cả nÆ°á»›c (các vùng có cạnh tranh cao nhÆ° Hà Ná»™i hoặc TP.Hồ Chí Minh thì thị phần của Petrolimex chỉ trên dÆ°á»›i 40%, còn ở các vùng nhÆ° SÆ¡n La, Lai Châu, Tây Nguyên thì thị phần gần nhÆ° 100%); trong Ä‘ó 30% thị phần của Petrolimex là bán buôn cho các doanh nghiệp, khoảng trên 25% tá»± bán thông qua hệ thống 1.995 cây xăng của mình, chiếm khoảng gần 20% trong tổng số 10.000 cây xăng trên toàn quốc.

Rõ ràng là, má»™t cÆ¡ chế giá xăng, dầu còn nhiều lúng túng và rối, kiểu "lưỡng tính”, vừa muốn có giá cả thị trường trong cÆ¡ chế không có cạnh tranh thị trường, vừa có sá»± nhập nhằng giữa hoạt Ä‘á»™ng kinh doanh vá»›i hoạt vì mục tiêu chính trị thì muốn hay không cÅ©ng tất yếu không chỉ là tác nhân thá»±c tế và tiềm tàng làm méo mó giá cả mà còn gây cảnh "đục nÆ°á»›c béo cò”, "tăng nhanh, giảm chậm”, thậm chí giá chỉ tăng má»™t chiều, tăng thá»±c còn giảm, nếu có chỉ là hình thức?

Các chuyên gia kinh tế cho rằng, đằng sau giá xăng dầu là bức tranh về những triển vọng lạm phát, về sá»± minh bạch của môi trường đầu tÆ° và cÆ¡ chế thị trường, cÅ©ng nhÆ° của uy tín, hiệu lá»±c và hiệu quả quản lý nhà nÆ°á»›c... Vì vậy, cần quan tâm Ä‘úng mức và sá»›m hoàn thiện cÆ¡ chế quản lý giá xăng dầu theo Ä‘úng cÆ¡ chế thị trường, lành mạnh, phù hợp cam kết và thông lệ thế giá»›i, góp phần tích cá»±c kiềm chế vững chắc lạm phát, ổn định kinh tế vÄ© mô và hoàn thiện thể chế của má»™t Nhà nÆ°á»›c pháp quyền mà Việt Nam Ä‘ang hÆ°á»›ng đến.