Có má»™t nghịch lý Ä‘ang diá»…n ra ở Trung Đông, Ä‘ó là việc công dân của các nÆ°á»›c có ít hoặc không có dầu mỏ nhÆ° Ai Cập, Gordan, Lebanon, Marocco và Tunisia, lại thường có nhiều tá»± do hÆ¡n công dân của những nÆ°á»›c có nhiều dầu mỏ nhÆ° Bahrain, Iraq, Kuwait, Libya và Saudi Arabia. Giá»›i học giả Ä‘ã gọi Ä‘iều này là lời nguyền của dầu lá»­a, lập luận rằng sá»± giàu có từ dầu lá»­a dẫn tá»›i sá»± cá»­a quyền, bất ổn kinh tế, tham nhÅ©ng và xung Ä‘á»™t bạo lá»±c.

Những bí mật bẩn thỉu của dầu mỏ

Cho đến đầu những năm 1970, các nÆ°á»›c sản xuất dầu lá»­a cÅ©ng có dân chủ nhÆ° bất cứ quốc gia nào khác. Trá»› trêu là bởi cho tá»›i thời Ä‘iểm Ä‘ó, cái gọi là Bảy Chị Em (Seven Sisters, má»™t nhúm các công ty dầu lá»­a khổng lồ của phÆ°Æ¡ng Tây), Ä‘ang thống trị ngành công nghiệp dầu lá»­a toàn cầu và thu hầu hết lợi nhuận vào túi của họ. Điều Ä‘ó có nghÄ©a là so vá»›i  các chính phủ của những nÆ°á»›c chẳng có dầu, chính phủ của các nÆ°á»›c có nhiều dầu lá»­a không có thêm tiền và cÅ©ng chẳng có thêm quyền đối vá»›i các công dân của họ.

Tuy nhiên, từ những năm 1960 và đầu những năm 1970, mọi thứ bắt đầu thay đổi. Đầu tiên, cái gọi là Bảy Chị Em Ä‘ã mất quyền kiểm soát đối vá»›i thị trường dầu lá»­a toàn cầu do sá»± nổi lên của các công ty dầu Ä‘á»™c lập nhÆ° Getty Oil, Standard Oil of Ohio và của công ty dầu nhà nÆ°á»›c Italia, Eni. Trong khi Ä‘ó, các nÆ°á»›c sản xuất dầu Ä‘ã cùng nhau thành lập Tổ chức các nÆ°á»›c Xuất khẩu Dầu lá»­a (OPEC), Ä‘iều Ä‘ã giúp tăng cường ảnh hưởng của họ đối vá»›i các công ty dầu lá»­a má»›i và cÅ©. Những diá»…n tiến này, cùng vá»›i lệnh cấm vận dầu lá»­a của khối Arab sau cuá»™c chiến tranh Israel – Arap năm 1973, Ä‘ã khiến giá dầu lá»­a tăng từ 2,5 USD/thùng vào năm 1972 lên 12 USD thùng vào năm 1974. Háo hức nhằm giành lấy những của trời cho, hầu hết tất cả các nÆ°á»›c Ä‘ang phát triển đều sung công các công ty dầu lá»­a nÆ°á»›c ngoài Ä‘ang hoạt Ä‘á»™ng trên lãnh thổ của họ và thành lập các công ty dầu quốc gia để quản lý chúng.

Việc quốc hữu hoá này Ä‘ã Ä‘em lại cho họ lượng của cải khổng lồ má»›i và rất phổ biến, những tài sản sản này Ä‘ã Ä‘em lại sá»± nghiệp cho nhiều nhà chính trị. Ngay sau khi lên nắm quyền trong má»™t cuá»™c đảo chính quân sá»± vào năm 1969, Đại tá Muammar Gaddafi Ä‘ã bắt đầu quốc hữu hoá ngành công nghiệp dầu lá»­a của Libya, Ä‘iều này Ä‘ã giúp ông ta kiểm soát được nguồn thu nhập khổng lồ. Gaddafi sau Ä‘ó lại dùng tiền từ dầu đề tài trợ cho chÆ°Æ¡ng trình cách mạnh của ông ta và mua những người đứng đầu các bá»™ lạc lá»›n, những người có thể là má»™t mối Ä‘e doạ tá»›i quyền lá»±c của ông ta. Kiến trúc sÆ° của việc quốc hữu hoá ngành dầu của Iraq là Phó Chủ tịch Há»™i đồng Chỉ huy Cách mạnh, Saddam Hussein. Vai trò nổi bật của Saddam trong việc thu lại các lợi ích dầu lá»­a của quốc tế chính là con đường dẫn tá»›i sá»± nổi tiếng của ông ta. Và việc Saddam kiểm soát được dòng tiền dầu lá»­a cuối cùng Ä‘ã giúp ông ta Ä‘ánh bật Ahmad Hasan al-Bakr, và trở thành tổng thống của Iraq.

Việc quốc hữu hoá Ä‘ã giúp chính phủ của các nÆ°á»›c xuất khẩu dầu lá»­a trở nên giàu hÆ¡n và hùng mạnh hÆ¡n bao giờ hết. Sá»± giàu có và quyền lá»±c kinh tế má»™t thời do các tập Ä‘oàn nÆ°á»›c ngoài nắm giữ lúc này Ä‘ã được chuyển giao cho các nhà chính trị. Những người cầm quyền ở khắp khu vá»±c này sá»­ dụng má»™t số tài sản có được từ dầu để tài trợ cho các chÆ°Æ¡ng trình xã há»™i nhằm cải thiện các dịch vụ công cá»™ng và lấy lòng dân chúng của họ. Điều Ä‘ó Ä‘ã giúp họ sống sót trong làn sóng dân chủ hoá khắp toàn cầu vào những năm 1980 và những năm 1990 vốn làm sụp đổ má»™t loạt những nhà Ä‘á»™c tài khác.

Kể từ Ä‘ó, việc kiểm soát nguồn thu từ dầu mỏ Ä‘ã giúp các nhÆ°ng kẻ chuyên quyền tiếp tục nắm quyền theo ba cách chính. Thứ nhất, nó cho phép họ mua công dân của mình thông qua việc cung cấp cho họ nhiều lợi ích mà hầu nhÆ° không phải chịu thuế. Quan hệ giữa thuế và sá»± đại diện luôn rất gần gÅ©i: khi các nhà cầm quyền muốn tăng thuế, người dân Ä‘òi giải trình. Trong thời nÆ°á»›c Mỹ còn là thuá»™c địa, những người dân thất vọng Ä‘ã nổi lên chống lại VÆ°Æ¡ng quốc Anh má»™t phần là do họ phải trả thuế dù họ không được đại diện trong quốc há»™i Anh.

Tại Trung Đông ngày nay, phản ứng đặc thù của các lãnh đạo được sá»± tài trợ của dầu trÆ°á»›c những Ä‘òi hỏi Ä‘òi trách nhiệm nhiều hÆ¡n của người dân là cung cấp cho họ những khoản “bố thí” má»›i, hạ thấp thuế hoặc sá»­ dụng cả hai và Ä‘iều này thường có hiệu quả. Chỉ riêng trong năm 2011, Algeria Ä‘ã công bố các kế hoạch đầu tÆ° 156 tỉ USD cho các chÆ°Æ¡ng trình cÆ¡ sở hạ tầng má»›i và cắt giảm thuế đường. Saudi Arabia bỏ trá»±c tiếp ra 136 tỉ USD để phục vụ cho việc tăng lÆ°Æ¡ng trong lÄ©nh vá»±c công, há»— trợ nhà cá»­a và trợ cấp thất nghiệp. Kuwait thì tặng cho má»—i công dân má»™t chiếc ôtô trị giá 1.000 dinar (khoảng 3.600 USD) và cung cấp lÆ°Æ¡ng thá»±c miá»…n phí trong 14 tháng. Các lãnh đạo Ä‘á»™c tài có ít hoặc không có tiền từ dầu lá»­a nhÆ° Zine el-Abidine Ben Ali, Hosni Mubarak tại Ai Cập và Ali Abdullah Saleh ở Yemen cÅ©ng có những hành Ä‘á»™ng tÆ°Æ¡ng tá»±, nhÆ°ng các hứa hẹn của họ nhỏ hÆ¡n nhiều và do Ä‘ó ít hiệu quả.

Thứ hai, những kẻ Ä‘á»™c tài thâu tóm hầu hết tiền từ các ngành dầu lá»­a quốc gia cảm thấy dá»… dàng hÆ¡n trong việc giữ bí mật về tài chính của đất nÆ°á»›c. Bí mật giúp Ä‘em lại cho tài sản thu từ dầu lá»­a sá»± dân chủ bởi người dân chỉ hài lòng vá»›i việc phải trả thuế thấp và những lợi ích hào phóng khi họ không nắm được có bao nhiêu tài sản của đất nÆ°á»›c họ Ä‘ã bị Ä‘ánh cắp, bị tham nhÅ©ng và bị mất do quản lý kém.

DÆ°á»›i thời của cố Tổng thống Saddam, hÆ¡n má»™t ná»­a ngân sách quốc gia của Iraq do Công ty Dầu lá»­a Quốc gia Iraq cung cấp, nguồn tài chính này không bao giờ được tiết lá»™. Má»™t cuá»™c khảo sát do Đối tác Ngân sách Quốc tế tiến hành vào năm 2010 cho thấy các nhà Ä‘á»™c tài có ít hoặc không có dầu lá»­a tại Trung Đông nhÆ° Ai Cập, Gordan và Morocco Ä‘ã công khai má»™t số thông tin về tình hình tài chính của họ. Ngược lại, tại những quốc gia Ä‘á»™c tài nhiều dầu lá»­a nhÆ° Algeria, Saudi Arabia không hề tiết lá»™ bất cứ Ä‘iều gì liên quan tá»›i tài chính. Nên nhá»› rằng các cuá»™c cách mạng tại Ai Cập và Tunisia Ä‘ã bùng nổ bởi nhận thức ngày má»™t gia tăng của người dân về tình trạng tham nhÅ©ng trong chính phủ.

Cuối cùng, nguồn thu từ dầu lá»­a Ä‘ã cho phép các nhà Ä‘á»™c tài tài trợ má»™t cách hào phóng và mua sá»± trung thành của các lá»±c lượng vÅ© trang. Ví dụ, Tổng thống Iran Mahmoud Ahmadinejad Ä‘ã cung cấp hàng tỉ USD trong các hợp đồng không qua đấu thầu cho các nhà kinh doanh có liên quan tá»›i Lá»±c lượng Vệ binh cách mạng tinh nhuệ của nÆ°á»›c này. Trên toàn cầu, các nhà Ä‘á»™c tài không có nguồn thu từ dầu chi khoảng 2% GDP của đất nÆ°á»›c cho quân Ä‘á»™i của họ, trong khi ở đất nÆ°á»›c của các nhà Ä‘á»™c tài nhiều dầu lá»­a, vốn Ä‘ã có ngân sách lá»›n hÆ¡n nhiều, lại thường bỏ ra tá»›i 3%. Ví dụ, đất nÆ°á»›i ít dầu lá»­a Tunisia năm 2008 Ä‘ã chi 53USD trên má»™t đầu người cho lá»±c lượng vÅ© trang, trong khi ở nÆ°á»›c láng giềng Algeria, Ä‘ã chi tá»›i 141 USD/đầu người cho lá»±c lượng này và có ít cuá»™c biểu tình hÆ¡n nhiều so vá»›i Tunisia.

Má»™t số nÆ°á»›c sản xuất dầu lá»­a lá»›n nhất thế giá»›i, bao gồm Oman, Saudi Arabia và Tiểu vÆ°Æ¡ng quốc Arap thống nhất, cÅ©ng là những nÆ°á»›c chi lá»›n nhất cho quân Ä‘á»™i.

Dầu có nhấn chìm Mùa Xuân Arab

Không có bất cứ Ä‘iều nào trong số những vấn đề trên đồng nghÄ©a vá»›i việc rằng dầu lá»­a sẽ nhấn chìm được Mùa Xuân Arab hay các nÆ°á»›c dầu lá»­a ở Trung Đông phải chịu số phận chế Ä‘á»™ Ä‘á»™c tài. Trong 12 năm qua, các nÆ°á»›c Indonesia, Mexico, Nigeria, tất cả Ä‘ã chuyển đổi thành công sang nền dân chủ. Tất cả các nÆ°á»›c này đều có dầu.

NhÆ°ng, đối vá»›i Trung Đông, Ä‘iều Ä‘ó sẽ không dá»… dàng. Indonesia, Mexico và Nigeria chỉ là những nÆ°á»›c sản xuất dầu mỏ trung bình, và cả ba nÆ°á»›c đều Ä‘ã mở cá»­a chính trị vào những năm 1999- 2000, ngay sau khi giá dầu xuống đến mức thấp nhất trong gần 30 năm. Trên thá»±c tế, quốc gia cuối cùng có tÆ°Æ¡ng đối nhiều dầu mỏ Ä‘ã chuyển đổi thành công sang nền dân chủ là Venezuela, và Ä‘ó là vào năm 1958. Venezuela được lợi từ thá»±c tế rằng nÆ°á»›c này có má»™t lịch sá»­ cầm quyền dân chủ và má»™t lá»±c lượng lao Ä‘á»™ng được tổ chức tốt, Ä‘iều làm xói mòn quyền lá»±c của chế Ä‘á»™ quân sá»±. Tuy nhiên, các nÆ°á»›c nhiều dầu lá»­a ở Trung Đông lại hoàn toàn khác. Không má»™t nÆ°á»›c nào ở khu vá»±c này có nhiều kinh nghiệm trÆ°á»›c Ä‘ó về dân chủ, và hầu hết các nÆ°á»›c này đều có nhiều dầu lá»­a hÆ¡n Indonesia, Mexico, và Nigeria. Ví dụ, Bahrain có thu nhập bình quân từ dầu lá»­a trên đầu người cao gấp ba lần so vá»›i Venezuela vào thời Ä‘iểm năm 1958, Libya có thu nhập cao hÆ¡n gấp 6 lần, trong khi Saudi Araibia thì gấp 7 lần. Không má»™t nÆ°á»›c nào có nhiều dầu lá»­a hÆ¡n Venezuela, nÆ°á»›c năm 1958 sản xuất 2,5 triệu thùng dầu ngày, từng dân chủ hoá thành công.

Điều Ä‘ó không phải để nói rằng các chế Ä‘á»™ có nhiều dầu mỏ của Trung Đông không thể sụp đổ. Sá»± phát triển của Internet có thể khiến các nhà Ä‘á»™c tài khó khăn hÆ¡n trong việc che giấu sá»± hoang phí và tệ tham nhÅ©ng trong chính phủ. Trong khi Ä‘ó, sá»± dao Ä‘á»™ng của giá dầu cùng vá»›i những sai sót trong quản lý của chính phủ có thể làm cạn kiệt ngân sách của các nhà Ä‘á»™c tài và buá»™c họ phải cắt giảm các khoản trợ cấp cho dân chúng. Nhà Vua Iran bị lật đổ năm 1979 sau nạn tham nhÅ©ng vốn Ä‘em lại lợi ích cho giá»›i tinh hoa và các biện pháp thắt lÆ°ng buá»™c bụng gây tổn hại tá»›i các tầng lá»›p trung lÆ°u và dân nghèo.

Tuy nhiên, ngay cả khi các nhà Ä‘á»™c tài được dầu lá»­a đỡ lÆ°ng của Trung Đông được thay thế bởi những nhà lãnh đạo được bầu cá»­, bóng ma của chủ nghÄ©a chuyên quyền vẫn tiếp tục hiển hiện. Các nhà Ä‘á»™c tài và nhà vua trong khu vá»±c Ä‘ã sá»­ dụng nguồn thu từ dầu lá»­a để tài trợ cho các mạng lÆ°á»›i bảo trợ khổng lồ, vốn thường gây khó khăn cho cả những người ủng há»™ chế Ä‘á»™ cÅ©ng nhÆ° những người chống đối tiềm tàng của họ. Các mạng lÆ°á»›i này khiến cho các nhóm xã há»™i dân sá»± Ä‘á»™c lập khó phát triển. Việc thiếu vắng xã há»™i dân sá»± sẽ khiến cho các nhà dân chủ má»›i gặp khó khăn trong việc xây dá»±ng các liên minh mạnh mẽ vá»›i các đối thủ trong chế Ä‘á»™ cÅ© – các liên minh cần thiết để dẫn lá»›i việc thành lập các chính phủ má»›i và ngăn ngừa sá»± chở lại của chủ nghÄ©a Ä‘á»™c tài.

Chừng nào giá dầu lá»­a còn cao, các nguồn tài trợ này vẫn tiếp tục vẫn là má»™t nguồn cám dá»—. Ngay cả các chính trị gia được chọn thông qua các cuá»™c bầu cá»­ tá»± do và công bằng cÅ©ng có thể sá»­ dụng nguồn lợi dầu lá»­a trời cho để tiến hành các cải cách về dân chủ. Ví dụ, Tổng thống Venezuela Hugo Chávez Ä‘ã rút hàng trăm triệu USD khỏi công ty dầu lá»­a do nhà nÆ°á»›c sở hữu để đổ vào các dá»± án giúp tăng cường uy tín của ông trong tầng lá»›p nghèo và quân Ä‘á»™i. Điều này Ä‘ã giúp Chávez lấy được tình cảm của họ và cho phép ông xoá bỏ các hàng rào kiểm tra đối vá»›i chính quyền của ông ta.

Rất khó để có thể dá»± Ä‘oán liệu Iraq có Ä‘i theo con đường tÆ°Æ¡ng tá»± hay không. Khoảng 85% thu nhập của chính phủ đến từ nguồn thu của dầu mỏ, tuy nhiên, bất chấp việc nhiều năm cố gắng, quốc há»™i của Iraq vẫn chÆ°a thể thông qua má»™t luật dầu mỏ má»›i, cho phép thành lập má»™t khung luật nhằm quản lý nguồn thu từ dầu mỏ. Trong khi Ä‘ó, có những dấu hiệu cho thấy Thủ tÆ°á»›ng Iraq Nouri al-Maliki né tránh dân chủ. Ông này Ä‘ã lợi dụng sá»± mÆ¡ hồ trong hiến pháp của Iraq để thiết lập kiểm soát cá nhân đối vá»›i các cÆ¡ cấu an ninh chủ chốt, trong Ä‘ó có Bá»™ TÆ° lệnh chống khủng bố. Những người chỉ trích cáo buá»™c rằng ông Maliki Ä‘ã sá»­ dụng những công cụ này để bịt miệng các đối thủ chính trị. Chính phủ của ông Maliki cÅ©ng bắt đầu trợ cấp hào phóng cho các nhà báo bằng tiền mặt và đất Ä‘ai. Và sau các cuá»™c biểu tình của người dân vào tháng 2/2011, có tin rằng các lá»±c lượng an ninh Ä‘ã Ä‘ánh đập và bắt giữ hàng trăm nhà báo, các nhà hoạt Ä‘á»™ng chính trị và trí thức.

Kể từ những năm 1970, tại Trung Đông, dầu lá»­a Ä‘ã giúp các chế Ä‘á»™ quân chủ và giá»›i chính trị nắm chắc quyền lá»±c và duy trì công dân của họ ở thế yếu. Cho tá»›i nay, ngay cả các cuá»™c nổi dậy trong thế giá»›i Arab trong năm nay vẫn chÆ°a thay đổi được tình hình.

Trong khi Ä‘ó, nhờ giá dầu cao, nhu cầu dầu lá»­a toàn cầu ngày má»™t tăng cao, công thêm công nghệ khoan dầu ngày càng được cải thiện, Ä‘ã có khoảng 15-20 quốc gia thu nhập thấp Ä‘ã bắt đầu hoặc dá»± kiến sẽ bắt đầu xuất khẩu dầu lá»­a và khí đốt. Hầu hết các nÆ°á»›c này đều nằm ở Tiểu vùng Saharan của  Châu Phi. Và nếu các nÆ°á»›c này lại quản lý sai nguồn thu nhập, họ cÅ©ng có thể trở thành những nạn nhân má»›i của lời nguyền dầu lá»­a.

Nguồn tin: Foreign Affairs