Bài viết này Ä‘á» xuất giải pháp để tháo gỡ những nút thắt lợi ích trong quản lý giá bán lẻ xăng dầu nhằm thiết láºp và phát triển má»™t cÆ¡ chế giá bán lẻ xăng dầu mang tính thị trÆ°á»ng.
Bá»™ Công ThÆ°Æ¡ng và Bá»™ Tài chính vừa đồng tổ chức cuá»™c há»™i thảo cả ngày 29-7-2009 tại Hà Ná»™i nhằm lấy ý kiến rá»™ng rãi của các bá»™, ngành cÅ©ng nhÆ° các nhà khoa há»c và báo chí cho dá»± thảo Nghị định sá»a đổi, bổ sung Nghị định số 55/2007 (dÆ°á»›i Ä‘ây viết tắt là dá»± thảo) vá» kinh doanh xăng dầu...
Số ngÆ°á»i tham dá»± Ä‘ông vá»›i thành phần Ä‘a dạng cÅ©ng nhÆ° sá»± kiên trì bám trụ của cá» tá»a bất chấp không khí khá căng thẳng do bất đồng quan Ä‘iểm và cả trong cách Ä‘iá»u hành há»™i thảo, là bằng chứng cho thấy vấn Ä‘á» này Ä‘ang là tâm Ä‘iểm bức xúc và nhạy cảm hiện nay.
Những ngÆ°á»i tham dá»± há»™i thảo Ä‘ã được nghe những tuyên bố đầy ấn tượng của vị Thứ trưởng Bá»™ Công ThÆ°Æ¡ng chủ trì há»™i thảo, nhÆ°: “Không có bằng chứng cho thấy sá»± Ä‘á»™c quyá»n trong kinh doanh xăng dầu ở Việt Nam hiện nay, thị phần trên 60% của Petrolimex hoàn toàn không có ý nghÄ©a gì trong tạo láºp và dẫn dắt Ä‘á»™ng thái thị trÆ°á»ng xăng dầu trong nÆ°á»›c” hay “Sẽ không có việc cổ phần hóa 6.000 Ä‘iểm bán lẻ xăng dầu trên cả nÆ°á»›c vì Nhà nÆ°á»›c Ä‘ã đầu tÆ° rất nhiá»u tiá»n để xây dá»±ng”.
ChÆ°a hết ông Thứ trưởng còn nói: “Trong hai năm qua, dù giá xăng lên hay xuống thì Nhà nÆ°á»›c luôn bị lá»—, ngành kinh doanh xăng dầu luôn bị lá»—, chỉ có ngÆ°á»i tiêu dùng trong nÆ°á»›c là ngÆ°á»i duy nhất được lợi...”.
Và ông còn phê phán gay gắt má»™t vị phó giám đốc Sở Công ThÆ°Æ¡ng của má»™t tỉnh tiếp giáp vá»›i Hà Ná»™i là “không hiểu rõ nhiệm vụ chính trị của ngành kinh doanh xăng dầu và cùng là lãnh đạo ngành Công ThÆ°Æ¡ng mà lại Ä‘i Ä‘òi cổ phần hóa những Ä‘iểm kinh doanh xăng dầu của Nhà nÆ°á»›c”. Ông cÅ©ng bác bá» thẳng thừng các phÆ°Æ¡ng án má»›i và Ä‘á» xuất của má»™t đại biểu nhằm góp ý cho dá»± thảo là “không có tính khoa há»c”.
Tuy nhiên, bá» qua những phát biểu nói trên, chỉ cần Ä‘á»c kỹ dá»± thảo, nhất là ba phÆ°Æ¡ng án quản lý giá xăng dầu được cả hai bá»™ Ä‘Æ°a ra lấy ý kiến lần này, ngÆ°á»i ta Ä‘ã không khá»i băn khoăn. Mục tiêu của dá»± thảo là: “Bảo đảm giá xăng dầu váºn hành theo cÆ¡ chế thị trÆ°á»ng, thúc đẩy quá trình há»™i nháºp có hiệu quả vá» giá xăng dầu vá»›i thị trÆ°á»ng khu vá»±c và thế giá»›i; tạo Ä‘iá»u kiện cho doanh nghiệp thá»±c hiện quyá»n tá»± chủ vá» giá và tá»± chịu trách nhiệm vá» kết quả hoạt Ä‘á»™ng sản xuất kinh doanh.
Äồng thá»i, đảm bảo vai trò quản lý của Nhà nÆ°á»›c vá» giá hÆ°á»›ng vào việc khắc phục tình trạng Ä‘á»™c quyá»n, cạnh tranh không lành mạnh vá» giá, bảo vệ quyá»n lợi của ngÆ°á»i tiêu dùng, nâng cao hiệu quả của ná»n sản xuất xã há»™i. Bình ổn giá, ngăn ngừa tác Ä‘á»™ng tá»± phát của giá thị trÆ°á»ng thế giá»›i vào hệ thống giá trong nÆ°á»›c, đẩy giá trong nÆ°á»›c tăng quá cao hoặc giảm quá thấp không hợp lý; khuyến khích cạnh tranh vá» giá”...
Vá»›i mục tiêu nhÆ° váºy thì những phÆ°Æ¡ng án được hai bá»™ Ä‘á» xuất dÆ°á»ng nhÆ° có sá»± bất cáºp. Có thể nêu ra ba nút thắt chủ yếu sau:
Thứ nhất, cần xác định rõ và tách biệt giữa hai nhiệm vụ khác hẳn nhau vá» bản chất là: kinh doanh xăng dầu nhÆ° mục Ä‘ích tá»± thân của các doanh nghiệp kinh doanh xăng dầu và dá»± trữ xăng dầu nhằm bảo đảm an ninh năng lượng nhÆ° má»™t mục tiêu chính trị quốc gia.
Chính việc máºp má» không tách biệt giữa hai nhiệm vụ này dá»… là kẽ hở, là bình phong và cÆ¡ há»™i vàng cho các công ty kinh doanh xăng dầu có nhiệm vụ dá»± trữ xăng dầu, lạm dụng và tranh thủ “há»›t lãi và dồn lá»—” cho Nhà nÆ°á»›c, cÅ©ng nhÆ° trì hoãn các Ä‘iá»u chỉnh giá cần thiết, bắt buá»™c.
NhÆ° váºy, cần thiết phải có bổ sung trong dá»± thảo má»™t ná»™i dung má»›i vá» dá»± trữ xăng dầu Ä‘á»™c láºp bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia. Äồng thá»i, nên giao việc dá»± trữ này cho ngành dá»± trữ quốc gia, hoặc chí ít cÅ©ng cần tách biệt rõ ràng nhiệm vụ và các hạch toán có liên quan đến dá»± trữ xăng dầu khá»i hoạt Ä‘á»™ng kinh doanh của ngành xăng dầu bằng các quy định bổ sung chặt chẽ, dá»… thá»±c hiện và kiểm tra, nhằm giảm thiểu sá»± lạm dụng, trục lợi có thể xảy ra gây tổn thất chung cho Nhà nÆ°á»›c và ngÆ°á»i tiêu dùng, cÅ©ng nhÆ° tránh gây khó khăn cho công ty kinh doanh xăng dầu hạch toán hoạt Ä‘á»™ng theo nguyên tắc thị trÆ°á»ng...
Thứ hai, cần xác định được giá sàn và giá trần trên cÆ¡ sở phân nhóm Ä‘úng vai trò của từng nhân tố cấu thành giá bán lẻ xăng dầu.
Ưu Ä‘iểm lá»›n nhất của dá»± thảo là lần đầu tiên Ä‘Æ°a ra được công thức tính giá cÆ¡ sở của xăng dầu: Giá bán lẻ xăng dầu = (Giá CIF+ thuế nháºp khẩu + thuế tiêu thụ đặc biệt) x tá»· giá ngoại tệ + thuế GTGT + phí xăng dầu + mức trích quỹ bình ổn giá + các loại thuế, phí và các khoản trích ná»™p khác theo luáºt định nếu có + chi phí kinh doanh + lợi nhuáºn định mức.
Tuy nhiên, công thức trên chÆ°a phản ánh được giá gốc tối thiểu, tức giá sàn của giá bán lẻ xăng dầu trong nÆ°á»›c, để làm căn cứ dá»± báo và Ä‘iá»u hành giá, bảo đảm Nhà nÆ°á»›c không phải bù lá»— xăng dầu và ngÆ°á»i tiêu dùng cÅ©ng thoải mái chấp nháºn giá bán lẻ xăng dầu.
Nguồn gốc vấn Ä‘á» là dá»± thảo chÆ°a phân nhóm Ä‘úng vị thế các yếu tố cấu thành giá cÆ¡ sở trên để từ Ä‘ó có quy định thá»i gian và mức Ä‘á»™ Ä‘iá»u chỉnh tăng, giảm giá bán lẻ xăng dầu. Nói cách khác, cần tổ hợp lại các yếu tố cấu thành giá xăng dầu nêu trên theo nguyên tắc má»›i, gồm phần cứng (A) và phần má»m (B). Cụ thể, phần cứng của giá bán lẻ xăng dầu (A) = chi phí tối thiểu = (CIF+chi phí kinh doanh) x tá»· giá ngoại tệ.
Trong Ä‘ó, giá CIF và chi phí kinh doanh phải ở mức tốt nhất có thể, thông qua đấu thầu công khai hoặc mức trung bình tiên tiến có Ä‘á»™ minh bạch cao và được kiểm toán Ä‘á»™c láºp. Còn phần má»m của giá bán lẻ xăng dầu (B) = chi phí khác = thuế nháºp khẩu + thuế tiêu thụ đặc biệt + GTGT + phí xăng dầu + mức trích Quỹ bình ổn giá + các loại thuế, phí và các khoản trích ná»™p khác theo luáºt định nếu có + lợi nhuáºn định mức.
Các yếu tố cấu thành này do Nhà nÆ°á»›c quy định linh hoạt tùy theo mục tiêu chính sách và phù hợp vá»›i các Ä‘á»™ng thái cụ thể của thị trÆ°á»ng trong nÆ°á»›c và quốc tế trong từng thá»i gian xác định. Khi Ä‘ó: giá bán lẻ xăng dầu tối thiểu = giá sàn = A; giá bán lẻ xăng dầu tối Ä‘a = giá trần = A + B
Việc phân tổ công thức tính giá theo cách thức nói trên cho phép định vị được khung giá bán má»™t cách tá»± Ä‘á»™ng, khách quan, giúp ngÆ°á»i tiêu dùng và doanh nghiệp dá»… định hÆ°á»›ng giá theo xu hÆ°á»›ng giá thế giá»›i và Nhà nÆ°á»›c vừa có nhiá»u công cụ can thiệp vào giá xăng dầu (thông qua Ä‘iá»u chỉnh mức các loại thuế, phí, tá»· giá, nghÄ©a vụ tài chính, lợi nhuáºn định mức và các tiêu chuẩn kỹ thuáºt khác cho doanh nghiệp kinh doanh xăng dầu), vừa không còn phải bù lá»— cho kinh doanh xăng dầu nữa.
HÆ¡n nữa, việc này còn thúc đẩy cạnh tranh vá» giá trên cÆ¡ sở các doanh nghiệp kinh doanh xăng dầu đẩy mạnh tiết kiệm chi phí mua và phân phối xăng dầu.
Thứ ba, cần cho phép tá»± Ä‘á»™ng Ä‘iá»u chỉnh giá bán lẻ xăng đầu theo xu hÆ°á»›ng và cạnh tranh thị trÆ°á»ng, đồng thá»i tăng cÆ°á»ng các biện pháp chế tài Nhà nÆ°á»›c và giám sát xã há»™i.
Dá»± thảo dÆ°á»ng nhÆ° vẫn bị chi phối bởi quán tính, theo cÆ¡ chế xin-cho, khi cố gắng, má»™t cách đầy chủ quan, thiết kế các mức cÅ©ng nhÆ° tần suất tăng giảm giá bán lẻ xăng dầu vá»›i má»™t loạt thủ tục hành chính khẳng định quyá»n lá»±c của ngành công thÆ°Æ¡ng và tài chính...
HÆ¡n nữa, dá»± thảo còn chÆ°a quy trách nhiệm rõ ràng và cụ thể cho doanh nghiệp, cho Nhà nÆ°á»›c và các yếu tố khác trong quá trình tăng giảm giá bán lẻ xăng dầu. Äặc biệt, dá»± thảo cÅ©ng chÆ°a bảo đảm cho doanh nghiệp không phải chịu thiệt hại từ những lá»—i không phải do mình cÅ©ng nhÆ° không được phép hưởng những khoản lợi không phải do công sức của mình.
Äiá»u này thể hiện rõ ở nguyên tắc: “TrÆ°á»ng hợp các yếu tố cấu thành làm cho giá cÆ¡ sở giảm (hoặc tăng) đến 3% so vá»›i giá bán lẻ hiện hành thì doanh nghiệp được phép (hoặc phải) giữ ổn định giá”. Äây là má»™t kẽ hở lá»›n để doanh nghiệp hưởng đặc lợi. Ví dụ, khi Nhà nÆ°á»›c giảm thuế kinh doanh xăng dầu hoặc giá thế giá»›i giảm khiến giá bán lẻ xăng dầu giảm dÆ°á»›i 3%, thì Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên doanh nghiệp hưởng “lá»™c Trá»i” vì không buá»™c phải giảm giá trong bối cảnh không có cạnh tranh đầy đủ.
Chính Ä‘ây còn là kẽ hở cho các hoạt Ä‘á»™ng váºn Ä‘á»™ng hành lang (lobby) trong tÆ°Æ¡ng lai. Ngược lại, khi giá thế giá»›i hoặc thuế và các chi phí khác tăng dÆ°á»›i 3% thì doanh nghiệp lại chịu thiệt hại vì không được tăng giá tÆ°Æ¡ng ứng; và chắc chắn doanh nghiệp sẽ phá sản, nếu gặp phải má»™t chuá»—i tăng giá kiểu “nhá» giá»t” này trong tÆ°Æ¡ng lai...
NhÆ° váºy, Ä‘iá»u cần thay đổi ở Ä‘ây là sau khi phân tổ lại các yếu tố cấu thành giá cÆ¡ sở theo hai nhóm A và B nêu trên, cần cho phép doanh nghiệp tá»± Ä‘á»™ng Ä‘iá»u chỉnh giá bán lẻ xăng dầu theo mức tăng, giảm tÆ°Æ¡ng ứng của từng nhân tố.
Theo Ä‘ó doanh nghiệp buá»™c phải Ä‘iá»u chỉnh tức thá»i vá»›i mức bằng các mức ấn định má»›i của Nhà nÆ°á»›c cho các nhân tố thuá»™c nhóm B, và cho phép có Ä‘á»™ trá»… vá» thá»i gian, cÅ©ng nhÆ° mức Ä‘iá»u chỉnh phụ thuá»™c quy định vá» thá»i hạn và giá bình quân của số ngày dá»± trữ lÆ°u thông theo quy định hiện hành, sao cho giá bán lẻ xăng dầu má»›i luôn nằm trong khung giá sàn (A) và giá trần (B) Ä‘ã nêu trên, mà không cần các thủ tục xin-cho, chỉ cần doanh nghiệp giải trình minh bạch, công khai trên các phÆ°Æ¡ng tiện thông tin đại chúng và báo cáo lên cÆ¡ quan chủ quản là đủ.
Khi Ä‘ó, nhiệm vụ của cÆ¡ quan quản lý giá nhà nÆ°á»›c và các hoạt Ä‘á»™ng giám sát xã há»™i khác là tăng cÆ°á»ng và thÆ°á»ng xuyên kiểm tra xem doanh nghiệp có vi phạm các mức và công thức quy định tính giá bán lẻ xăng dầu của Nhà nÆ°á»›c trong thá»i Ä‘iểm tÆ°Æ¡ng thích nhÆ° Ä‘ã nêu trên không, nếu có thì cần truy thu, phạt tài chính và hành chính tháºt nặng, kể cả truy tố ra pháp luáºt đối vá»›i các vi phạm này nhÆ° tá»™i danh tham nhÅ©ng, lạm dụng tín nhiệm chiếm Ä‘oạt tài sản, cố ý làm sai, hoặc tÆ°Æ¡ng tá»±...
Ngoài ra, dá»± thảo cÅ©ng cần bổ sung quy định vá» nguyên tắc và cách thức Nhà nÆ°á»›c thá»±c hiện kiểm soát giá xăng dầu trong các tình huống đặc biệt, đảm bảo an ninh và ổn định chung của đất nÆ°á»›c trong bối cảnh thế giá»›i nhiá»u biến Ä‘á»™ng trong tÆ°Æ¡ng lai...
(Viện Nghiên cứu phát triển kinh tế - xã há»™i Hà Ná»™i)
