Ít nhất má»™t thập niên, chủ trÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°a xăng dầu vận hành theo thị trường được bàn thảo rầm rá»™ và kể từ năm 2007 cụ thể hóa bằng Nghị định của Chính phủ. NhÆ°ng tại sao tá»›i nay, khái niệm Ä‘ó vẫn chỉ trên văn bản và sản phẩm của "vàng Ä‘en" không thể thoát khỏi vòng luẩn quẩn nhÆ° đường ống của chính nó?

Giữa tháng 12, Bá»™ Công thÆ°Æ¡ng khẳng định tiếp tục kìm giá xăng dầu, ít nhất là từ nay tá»›i Tết Nguyên Ä‘án Tân Mão. Quyết định ấy làm dịu dÆ° luận và có tác dụng rõ ràng cả về thị trường lẫn tâm lý người dân trÆ°á»›c sá»± lo lắng lạm phát. Nhìn lại diá»…n biến ít nhất từ năm 2007 tá»›i nay - thời Ä‘iểm Chính phủ ban hành Nghị định 55 về kinh doanh xăng dầu theo cÆ¡ chế thị trường, biểu đồ xăng dầu biến thiên lúc chạm đỉnh, lúc chạm Ä‘áy, nhÆ°ng giá xăng dầu vẫn chÆ°a thể "chảy" theo kịch bản nhÆ° các nhà quản lý mong muốn.

Trở lại lịch sá»­, xăng dầu là má»™t trong các mặt hàng trọng yếu và việc quản lý, Ä‘iều hành thể hiện rõ quan Ä‘iểm bao cấp. Sau viá»…n thông thá»±c sá»± cạnh tranh, người ta trông đợi ở xăng dầu, tiếp Ä‘ó là Ä‘iện lá»±c, cÅ©ng sẽ bÆ°á»›c tiếp xu hÆ°á»›ng thị trường hóa. NhÆ°ng con đường để xăng dầu theo thị trường Ä‘ang chứng tỏ thách thức rất lá»›n, gập gềnh hÆ¡n hẳn những gì mà viá»…n thông Ä‘ã trải qua, đặc biệt là những diá»…n biến và sá»± ràng buá»™c giữa các lợi ích Nhà nÆ°á»›c - doanh nghiệp - người tiêu dùng. Nó cho thấy, thá»±c tiá»…n của xăng dầu thị trường không hề "đẹp" nhÆ° kịch bản mà các nhà soạn thảo văn bản luật pháp vạch ra.

Giá xăng dầu từng lập ká»· lục năm 2008.

Khởi Ä‘iểm của văn bản pháp lý về xăng dầu vận hành theo thị trường là Nghị định 55, ban hành tháng 4/2007. Đây được xem dấu mốc cụ thể hóa bằng văn bản pháp lý đầu tiên của thị trường xăng dầu sau nhiều chục năm chạy theo guồng máy bao cấp. Nghị định 55 xác định mục tiêu chuyển kinh doanh xăng dầu sang cÆ¡ chế thị trường, giảm dần sá»± bù lá»— của Nhà nÆ°á»›c.

NhÆ°ng mấu chốt của xăng dầu vận hành theo thị trường trong Ä‘iều kiện kinh tế nÆ°á»›c ta, Ä‘iều rất có thể trÆ°á»›c Ä‘ó chÆ°a được tính kỹ và cÅ©ng không giống vá»›i những nÆ°á»›c phát triển: xăng dầu cùng Ä‘iện, than - những mặt hàng trọng yếu tác Ä‘á»™ng trá»±c tiếp thị trường giá cả, thuá»™c lÄ©nh vá»±c Nhà nÆ°á»›c phải quan tâm để thá»±c hiện mục tiêu an sinh xã há»™i. Má»™t mặt, nó phụ thuá»™c vào chính doanh nghiệp, Ä‘ã sẵn sàng về cÆ¡ sở vật chất lẫn tÆ° duy, Ä‘iều kiện cần cho sá»± đổi má»›i hay không. Ở Ä‘ây, bá»™c lá»™ hai thái cá»±c rất rõ: khi giá xăng dầu thế giá»›i lên cao và ngược lại, khi giá xuống thấp. Nghịch lý ở chá»—, ngay cả khi giá xuống quá thấp, chạm Ä‘áy, thì khái niệm thị trường vẫn chÆ°a thể hiện Ä‘úng nghÄ©a.

Ngay khi Nghị định 55 có hiệu lá»±c, cÅ©ng là lúc xăng dầu chứng tỏ vì sao người ta gọi nó là sản phẩm "vàng Ä‘en". Lúc mà các nhà tài chính vẫn chỉ tính toán mức thu cho dầu thô chỉ giao Ä‘á»™ng trên dÆ°á»›i 70 USD/thùng trong năm 2008 thì thá»±c tế, nó Ä‘ã cao hÆ¡n gấp Ä‘ôi, đỉnh Ä‘iểm chạm 147 USD/thùng. Biến Ä‘á»™ng quá nóng này khiến năm 2008 trở thành năm có chỉ số lạm phát cao nhất kể từ đầu thế ká»· XXI.

Trong bối cảnh nhÆ° vậy, để ổn định sản xuất và đời sống, Nhà nÆ°á»›c tiếp tục Ä‘iều hành xăng dầu theo hÆ°á»›ng tiệm cận giá thế giá»›i mà chÆ°a thá»±c hiện hoàn toàn theo thị trường. Sá»± Ä‘iều hành này dẫn tá»›i việc cÆ¡ quan quản lý nhà nÆ°á»›c phải chạy theo doanh nghiệp để quản lý giá, trong khi doanh nghiệp rất bị Ä‘á»™ng, má»—i lần muốn tăng hoặc giảm giá đều phải xin phép. Đây cÅ©ng là năm có số tiền bù giá của Nhà nÆ°á»›c rất cao (theo số liệu công bố của Kiểm toán Nhà nÆ°á»›c, tổng số tiền ngân sách phải bỏ ra cấp bù cho các doanh nghiệp đầu mối nhập khẩu năm 2008 là 22 nghìn tá»· đồng, trong Ä‘ó, cấp bù lá»— cho Tổng công ty Xăng dầu Việt Nam là 10.775 tá»· đồng đối vá»›i các mặt hàng dầu và 4.000 tá»· đồng đối vá»›i mặt hàng xăng).

NhÆ°ng cÅ©ng năm 2008, xăng dầu làm cuá»™c "ảo thuật" đến ngay cả người lạc quan nhất cÅ©ng không thể ngờ cái giá của "vàng Ä‘en" chỉ sau mấy tháng rÆ¡i rá»›t thảm hại, từ 147 USD xuống thấp tá»›i mức khó tin: có lúc chỉ hÆ¡n 30 USD/thùng. Và ngày 16/9/2008, Bá»™ Tài chính ra Quyết định số 79/2008/ QĐ- BTC về cÆ¡ chế quản lý Ä‘iều hành giá xăng dầu. Theo Ä‘ó, kể từ ngày 16/9, Nhà nÆ°á»›c chấm dứt bù lá»—, tất cả các mặt hàng đều tuân theo thị trường.

Người dân kỳ vọng các đợt giảm giá bám sát giá xuống thấp của thế giá»›i. Song kỳ thá»±c, doanh nghiệp không dá»… dàng bỏ lợi nhuận từ túi mình sang túi khách hàng nhÆ° mục tiêu mà quyết định của Bá»™ Tài chính Ä‘Æ°a ra. Suốt năm 2009, báo chí nói quá nhiều kiểu doanh nghiệp giảm nhỏ giọt, giảm lấy lệ, lúc 500, lúc 1000 đồng, trong khi giá thế giá»›i liên tục hạ thấp.

Thấy rõ Ä‘ây là cÆ¡ há»™i để thá»±c hiện được lá»™ trình, Chính phủ ban hành Nghị định 84 thay thế Nghị định 55. Lần đầu tiên, má»™t Nghị định quy định rất cụ thể, khống chế định mức, định lượng, thời hạn của việc tăng, giảm giá xăng dầu. Đặc biệt là việc công khai hóa công thức tính toán hình thành giá bán lẻ xăng dầu, công khai minh bạch để làm căn cứ giám sát quá trình tăng, giảm giá. Nghị định cho phép doanh nghiệp được phép tá»± ban hành, công bố và áp dụng giá bán mà không cần đăng ký, xin phép phÆ°Æ¡ng án Ä‘iều chỉnh giá, bỏ qua khâu kiểm tra, phê duyệt phÆ°Æ¡ng án nhÆ° trÆ°á»›c Ä‘ây, từ Ä‘ó xóa bỏ được tình trạng cÆ¡ quan quản lý chờ doanh nghiệp đăng ký giá, còn doanh nghiệp nhìn nhau để tăng, giảm, tức loại bỏ yếu tố phi thị trường. Sá»± ra đời của Nghị định 84 được xem là hành lang pháp lý đủ tầm để xăng dầu chính thức Ä‘i Ä‘úng guồng máy.

Tuy nhiên, má»™t lần nữa thá»±c tiá»…n lại không nhÆ° mục tiêu.

Những tháng đầu năm 2010 khi Nghị định 84 có hiệu lá»±c, Ä‘iệp khúc "tăng dá»…, giảm khó" tiếp tục gây phản ứng dÆ° luận và làm Ä‘au đầu cÆ¡ quan quản lý. Trong khi sức ép buá»™c doanh nghiệp giảm giá chÆ°a có Ä‘áp số thì xăng dầu thế giá»›i Ä‘ã làm cuá»™c đảo chiều, tuy không tăng quá nóng nhÆ° năm 2008 nhÆ°ng mức giá Ä‘ã cao hÆ¡n nhiều so trÆ°á»›c. Lúc này, bài toán kiềm chế lạm phát trở thành Æ°u tiên số má»™t và dÄ© nhiên, xăng dầu là mặt hàng đầu tiên phải được quản lý.

NhÆ°ng, nếu luẩn quẩn trong sÆ¡ đồ biến thiên nhÆ° vậy, đến khi nào sản phẩm của "vàng Ä‘en" thá»±c sá»± Ä‘i theo thị trường? Sẽ khó có câu trả lời, nếu nhÆ° không giải quyết được yếu tốc gốc của bài toán thị trường.

Vòng luẩn quẩn của giá xăng dầu khiến chÆ°a thể có câu trả lời bao giờ thị trường hóa mặt hàng này.

Ở Ä‘ây, có hai Ä‘iểm lá»›n:

Má»™t, xăng dầu và chống lạm phát, hai yếu tố này liên quan trá»±c tiếp. Vá»›i mục tiêu đảm bảo an sinh xã há»™i - tính Æ°u việt của Nhà nÆ°á»›c ta, Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên Nhà nÆ°á»›c cần phải can thiệp giá xăng dầu khi nó tăng cao. NhÆ°ng vấn đề ở chá»—: lạm phát là câu chuyện mang đặc tính của má»™t nền kinh tế trong giai Ä‘oạn mở cá»­a, há»™i nhập và Ä‘ang tiếp tục hoàn thiện mình. Lạm phát chứng tỏ tính bền vững và ổn định của nền kinh tế chÆ°a thá»±c sá»± đảm bảo, nó cÅ©ng cho thấy sá»± bất cân đối cung cầu và phụ thuá»™c nhiều vào hàng nhập khẩu. Giải quyết vấn đề này là cả thời gian dài và nhiều khi lạm phát diá»…n ra mang tính quy luật, chẳng hạn cứ giáp Tết, hàng hóa lại tăng do sức mua lá»›n. Mục tiêu kiềm chế giá xăng dầu là cần thiết, nhÆ°ng má»™t khi chÆ°a giải quyết căn nguyên của lạm phát thì nó chỉ là cuá»™c rượt Ä‘uổi lẫn nhau và xăng dầu không có cÆ¡ há»™i "tá»± quyết".

Hai, nhÆ° trên Ä‘ã nói, ngay cả khi giá xăng dầu giảm mạnh - Ä‘iều kiện để vận hành theo thị trường, thì thá»±c tiá»…n vẫn không thể đạt được kỳ vọng. Việc ban hành các quy định khống chế về thời gian, về định lượng, định mức tăng giảm để áp đặt doanh nghiệp khi Ä‘Æ°a mặt hàng này theo thị trường, ban đầu có thể cần, nhÆ°ng về quy luật là không phù hợp. Bởi, nó vẫn cho thấy sá»± cứng nhắc trong vận hành. Giá tăng, doanh nghiệp kêu lá»—, Ä‘òi tăng ngay. NhÆ°ng giá giảm, doanh nghiệp tá»± quyết, thì thiếu gì lý do để ngụy biện. Bá»™ Tài chính, Bá»™ Công thÆ°Æ¡ng dùng văn bản đốc thúc, sá»± cứng nhắc ấy không thể kéo dài. Suy cho cùng, mấu chốt mọi sá»± kinh doanh nằm ở lợi nhuận. Và vì lợi nhuận, người ta sẽ Ä‘Æ°a lý do biện minh.

Thời bao cấp, người Ä‘i mua xăng dầu hình thức tem phiếu cho cán bá»™, nhân viên, khi về phát thường Ä‘ong thiếu má»™t chút, nói là do vÆ°Æ¡ng vãi, hao hụt trong quá trình vận chuyển bằng chai lọ, xe đạp, xe thồ. Khi Ä‘ó, người ta chấp nhận vì không thể khác. Vậy mà ngày nay, trong mức tính toán giá xăng dầu, doanh nghiệp vẫn tính khoản hao hụt trong quá trình vận chuyển, dù tất cả Ä‘ã được hiện đại hóa. Họ vẫn cá»™ng cả chi phí cho nhân viên. Chỉ Ä‘iều này thôi Ä‘ã thấy rõ tÆ° duy bao cấp vẫn nguyên vẹn vá»›i doanh nghiệp, cứ hình dung, không lẽ bây giờ người ta Ä‘i mua hàng, người bán hàng nói rằng ngoài thuế VAT 10% còn cá»™ng vào chai nÆ°á»›c mắm, há»™p kẹo 10% phí… vận chuyển, trông coi!

Việc Ä‘Æ°a ra quy định nhÆ° "thời gian giữa hai lần Ä‘iều chỉnh giá liên tiếp tối thiểu là 10 ngày dÆ°Æ¡ng lịch đối vá»›i trường hợp tăng giá, tối Ä‘a là 10 ngày dÆ°Æ¡ng lịch đối vá»›i trường hợp giảm giá" thá»±c ra vẫn là khung hành chính để khép doanh nghiệp vào khuôn khổ. Mấu chốt ở chá»—, phải tạo ra được các doanh nghiệp nhập khẩu xăng dầu đủ mạnh và đủ khả năng cạnh tranh. Về Ä‘iều này, viá»…n thông chính là minh chứng sinh Ä‘á»™ng bởi trÆ°á»›c khi có Viettel ra đời, "ông lá»›n" VNPT vẫn má»™t mình má»™t sân và chuyện giảm giá thời Ä‘ó cÅ©ng hệt nhÆ° sá»± quanh quẩn giảm giá xăng dầu sau này.

Nhiều chuyên gia tính toán, nếu có khoảng 3 doanh nghiệp mạnh cỡ Petrolimex, thì vấn đề xăng dầu theo thị trường cÆ¡ bản được giải quyết chứ không phải là các quy định cứng nhắc. Có đối thủ cạnh tranh, họ buá»™c phải tá»± đổi má»›i, tá»± Ä‘iều chỉnh mình, làm sao tiết kiệm tối Ä‘a chi phí, hao hụt để kinh doanh có lợi nhất chứ không phải là sá»± biện minh chi phí để né tránh sá»± đốc thúc cÆ¡ quan quản lý nhà nÆ°á»›c. Họ cÅ©ng buá»™c phải tính mua xăng dầu nhập khẩu đầu mối nào thì có lợi, phải sá»­a sang kho bãi thế nào.

Thật khó hình dung khi đến bây giờ, má»™t số doanh nghiệp vẫn còn quản lý, quyết toán hao hụt xăng dầu theo các Quyết định 758/VT-QĐ của Bá»™ Vật tÆ° (Ä‘ã giải thể) ban hành từ năm 1986, nghÄ©a là Ä‘ã 23 năm qua, công nghệ, thiết bị, kho chứa vẫn nhÆ° cÅ© hoặc khi Ä‘ã thay đổi thì cách tính hao hụt vẫn của thời 1986. Đó thá»±c chất là mánh khoé để đối phó, chi nhiều khoản không Ä‘úng chế Ä‘á»™, quyết toán chi không Ä‘úng nguồn, làm sai lệch số tiền thua lá»— để lấy tiền bù giá của Nhà nÆ°á»›c (kiểm toán Nhà nÆ°á»›c yêu cầu thu hồi số tiền cấp bù lá»— các mặt hàng dầu trong các năm 2006, 2007 ná»™p trả ngân sách số tiền trên 87 tá»· đồng và yêu cầu giảm quyết toán, giảm cấp bù lá»— từ ngân sách cho các mặt hàng dầu năm trÆ°á»›c 937,7 tá»· đồng).

Vá»›i doanh nghiệp, đầu tiên và cuối cùng vẫn là lợi nhuận. Giá thế giá»›i tăng, Nhà nÆ°á»›c kiềm chế giá, họ được hưởng tài chính từ nguồn ngân sách. Giá thế giá»›i giảm, lợi nhuận lại từ khách hàng vào chảy vào túi. Tăng hay giảm thì mẫu số lợi nhuận dường nhÆ° ít thay đổi. Chỉ có Nhà nÆ°á»›c và người dân vẫn phải chi tiền vì các mục tiêu vÄ© mô và vi mô. Vòng luẩn quẩn ấy xem ra còn phải có thêm thời gian để Ä‘iều chỉnh.

Nguồn: Cand