Ở má»™t nền kinh tế thị trường, hầu hết giá cả mang tính cạnh tranh, thuận mua vừa bán, không có sá»± kiểm soát hay kiềm chế của Nhà nÆ°á»›c ở mức vi mô, tức là ở cấp Ä‘á»™ từng sản phẩm, dù là giá gạo, giá Ä‘iện hay giá xăng dầu thiết yếu cho đời sống của người dân và nhà sản xuất.

Về mặt bằng giá nói chung, Chính phủ có thể vận hành bằng chính sách vÄ© mô (qua chính sách tiền tệ và tài khóa) để ảnh hưởng mức giá nói chung, tức là không để lạm phát ở mức cao nhằm bảo đảm sá»± ổn định của nền kinh tế.

Về các sản phẩm cụ thể không mang tính Ä‘á»™c quyền, nhÆ° gạo, Chính phủ có thể xây dá»±ng các kho dá»± trữ, nhằm tác Ä‘á»™ng đến giá khi cung bị ảnh hưởng của thiên tai.

Về các sản phẩm cụ thể thiết yếu mang tính Ä‘á»™c quyền, dù ngay trong má»™t nền kinh tế thị trường cÅ©ng vẫn có, Chính phủ thường có sá»± kiểm soát thông qua chính sách vi mô mang tính hành chính. NhÆ°ng vì được xây dá»±ng nhÆ° chính sách, dù là hành chính, nó cÅ©ng không mang tính tùy tiện, có nghÄ©a là khi nào cần thì làm. Má»™t sản phẩm được coi là mang tính Ä‘á»™c quyền, khi má»™t vài công ty cung ứng làm chủ trên phân ná»­a thị trường và do Ä‘ó có thể thông đồng vá»›i nhau làm giá.

PhÆ°Æ¡ng pháp định giá thế nào là ná»™i dung của bài viết này. Tuy nhiên, trÆ°á»›c khi bàn về phÆ°Æ¡ng pháp, cần tránh những hành Ä‘á»™ng không dá»±a vào hiểu biết Ä‘úng đắn về vai trò của Nhà nÆ°á»›c trong việc kìm giá, thường hết sức tùy tiện, lợi bất cập hại.

Những hiểu biết sai về việc kìm giá

Chúng ta đều biết giá cả sản phẩm cụ thể tăng có thể vì giá thế giá»›i lên nhÆ°ng nó mang tính ngắn hạn. Nếu mang tính dài hạn, Ä‘ó là vì lạm phát, gây ra do chính sách vÄ© mô. Khi giá tăng do lạm phát, không có lý do gì Nhà nÆ°á»›c lại nghÄ© đến việc áp lá»±c hoặc Ä‘òi hỏi các doanh nghiệp, dù là doanh nghiệp nhà nÆ°á»›c, giữ giá thấp hoặc chịu lá»— để kìm lạm phát.

Việc Ä‘òi hỏi doanh nghiệp nhà nÆ°á»›c chấp nhận giá thấp và chịu lá»— là con đường dẫn đến không chỉ má»™t nền sản xuất không hiệu quả mà còn đến má»™t nền tài chính quốc gia thiếu trong sạch. Khi giá Ä‘iện và xăng quá thấp người ta sẽ dùng phí phạm Ä‘iện và xăng, ngân sách phải chi tiêu lá»›n để đầu tÆ° tăng nguồn Ä‘iện, nếu lại phải bù lá»— thì tổng chi phí lại càng lá»›n lên khi tăng nguồn cung để Ä‘áp ứng cầu lá»›n lên, cả hai Ä‘iều trên đều làm tăng thiếu hụt ngân sách, dân phải Ä‘óng thuế thêm và nếu không Nhà nÆ°á»›c phải phát hành thêm tiền bù đắp.

NhÆ° ta biết hiện nay, do sản xuất sắt thép và xi măng cần nhiều Ä‘iện, các công ty nÆ°á»›c ngoài Ä‘ã lợi dụng giá Ä‘iện rẻ, Ä‘em máy móc tá»›i chủ yếu là để cán sắt thô nhập khẩu thành sắt thành phẩm. Rõ ràng họ không mang đến công nghệ luyện kim cần kỹ thuật cao. NhÆ° thế khi xuất khẩu thép, thật sá»± họ xuất Ä‘iện và lao Ä‘á»™ng rẻ tiền. Chính phủ bỏ tiền đầu tÆ° vào ngành Ä‘iện, các công ty sản xuất thép bỏ tiền Ä‘ó vào túi họ. Điện không chỉ ảnh hưởng đến sản xuất thép mà còn tất cả các ngành công nghệ khác. Không những thế, còn các ngành khác hiện cÅ©ng bị định giá thấp hÆ¡n giá thế giá»›i nhÆ° than Ä‘á, xăng dầu bán trong nÆ°á»›c... Vá»›i cách vận hành nhÆ° thế thì khó tránh khỏi nhập luôn luôn cao hÆ¡n xuất.

PhÆ°Æ¡ng pháp định giá sản phẩm mang tính Ä‘á»™c quyền

Chính phủ cần kiểm soát giá sản phẩm mang tính Ä‘á»™c quyền bằng các chính sách vi mô mang tính hành chính. Đây là nhằm bảo vệ người tiêu dùng, không cho phép doanh nghiệp phù phép làm giàu, đồng thời không cản trở sá»± vận hành hữu hiệu của doanh nghiệp và nền kinh tế. Gọi là chính sách vì nó đặt ra khung pháp lý để các việc Ä‘iều chỉnh giá tá»± vận hành mà không cần đến sá»± chỉ đạo hay can thiệp trá»±c tiếp, tùy tiện của Nhà nÆ°á»›c.

Để việc Ä‘iều chỉnh giá không bị can thiệp chính trị, các nÆ°á»›c đều phải dá»±a vào má»™t ủy ban chuyên gia họp định kỳ, quyết định giá, bằng việc áp dụng công thức dá»±a trên cÆ¡ sở kỹ thuật.

Lấy má»™t thí dụ Ä‘Æ¡n giản nhÆ° sau:

Thí dụ về hình thành giá má»›i (xem bảng).

Ở thí dụ này, nếu chi phí sản phẩm tăng 20%, lÆ°Æ¡ng tăng 10%, lợi nhuận không tăng thì giá má»›i được tăng là 13%. Tất nhiên trong thí dụ này lợi nhuận không tăng thì trong chi phí má»›i, tá»· trọng lợi nhuận giảm từ 0,1 xuống 0,088. Những thông tin về tá»· trọng chi phí và chỉ số giá hiện nay Ä‘ã được Tổng cục Thống kê thu thập nhÆ°ng thá»±c tế áp dụng sẽ Ä‘òi hỏi thông tin chi tiết hÆ¡n.

Việc quyết định giá trong trường hợp cụ thể thường phức tạp hÆ¡n, nhất là khi má»™t sản phẩm có thể được sản xuất bằng nhiều công nghệ khác nhau. Thí dụ, Ä‘iện có thể sản xuất từ đập nÆ°á»›c, lò gas, lò than, lò khí, năng lượng gió... Má»—i công nghệ đều có hệ số chi phí khác nhau và giá thành khác nhau. Nhà nÆ°á»›c có thể định giá bán Ä‘iện cho người tiêu dùng Ä‘á»™c lập vá»›i giá thành sản xuất Ä‘iện, nhÆ° vậy Nhà nÆ°á»›c là người mua Ä‘iện. Giá Ä‘iện mua vào có thể thay đổi tùy theo chỉ số giá chi phí nhÆ°ng các tá»· trọng áp dụng cho từng công nghệ sản xuất Ä‘iện sẽ khác nhau. Nhà nÆ°á»›c có thể quyết định giá bán Ä‘iện dá»±a vào giá thành trung bình, nhÆ°ng vá»›i má»—i loại công nghệ đều bảo đảm có tá»· trọng lãi giống nhau (tức là loại công nghệ có giá thành thấp có thể bị Ä‘ánh thuế, để bù cho công nghệ có giá thành cao).

Việc hình thành giá cÅ©ng cần tính đến so sánh giá thành giữa các nÆ°á»›c để nhằm khuyến khích công nghệ má»›i và hiệu quả sản xuất. Ngoài ra, việc định giá không phải chỉ cho má»™t sản phẩm mà phải xá»­ lý cho nhiều sản phẩm Ä‘á»™c quyền cùng má»™t lúc vì sản phẩm Ä‘á»™c quyền này có thể là nguyên liệu cho sản phẩm Ä‘á»™c quyền khác. Những vấn đề này chỉ được nói qua ở Ä‘ây vì cần Ä‘i vào chuyên sâu má»›i có thể làm rõ được. Tuy nhiên trong vấn đề phức tạp trên, không khó gì Ä‘Æ°a ra các công thức phù hợp.

Thể chế quyết định giá

Thể chế quyết định giá cần dá»±a vào chính sách nhằm tạo ra sá»± công bằng, tính cạnh tranh và khách quan.
Ở Ä‘ây, tôi sẽ dá»±a vào kinh nghiệm làm việc tại Liên hiệp quốc trong việc quyết định tá»· lệ Ä‘óng góp của từng nÆ°á»›c vào ngân sách của tổ chức. Trong cách làm việc, Liên hiệp quốc tổ chức ra:

- Ủy ban chuyên gia Ä‘á»™c lập có nhiệm vụ quyết định công thức và các hệ số sá»­ dụng và Ä‘Æ°a ra tá»· lệ Ä‘óng góp. Theo nguyên tắc, quyết định của ủy ban phải Ä‘Æ°a ra đại há»™i đồng bỏ phiếu, nhÆ°ng Ä‘ây là chuyện gần nhÆ° không bao giờ xảy ra. Các nÆ°á»›c thành viên đều có quyền nêu ra các mục tiêu má»›i, và nếu được đại há»™i đồng thông qua thì ủy ban nghiên cứu Ä‘Æ°a vào công thức.

- Cục Thống kê Liên hiệp quốc có nhiệm vụ thu thập và tính toán các số liệu, nghiên cứu giúp ủy ban thá»±c hiện việc sá»­a đổi công thức nhằm đạt được mục tiêu do đại há»™i đồng thông qua, và tính toán thá»­ nghiệm cÅ©ng nhÆ° tính toán hệ số thá»±c thi khi công thức được chấp nhận. Các nÆ°á»›c có thể có ý kiến về số liệu nhÆ°ng Ä‘ây chính là số liệu các nÆ°á»›c ná»™p lên, nên không thể bác bỏ. Việc chuyển đổi ra đồng Ä‘ô la Mỹ thì theo các công thức do chính ủy ban chuyên gia quyết định.

- Thá»±c chất, việc nghiên cứu Ä‘Æ°a ra các thay đổi về công thức nhằm tính đến các vấn đề kinh tế đặc biệt hay giá chuyển đổi đều do Cục Thống kê làm nhÆ°ng tất nhiên là dÆ°á»›i sá»± chỉ đạo của ủy ban chuyên gia Ä‘á»™c lập trên.

Chuyên gia Ä‘á»™c lập là những người có đủ hiểu biết để Ä‘ánh giá số liệu, hiểu biết kỹ thuật và Ä‘ánh giá ý nghÄ©a của các công thức.

Họ có quyền bỏ phiếu mà không chịu sá»± chỉ đạo của bất cứ ai. Để làm được công việc, và nhiều khi để tránh vấn đề chuyên môn nhÆ°ng mang tính chính trị dồn lên vai Cục Thống kê, Cục Thống kê có thể yêu cầu mời các chuyên gia ở các tổ chức khác nhÆ° Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF), Ngân hàng Thế giá»›i (WB) hay chuyên gia Ä‘á»™c lập tá»›i trình bày ý kiến Ä‘á»™c lập về những vấn đề chuyên môn liên quan đến họ.

- Ủy ban chuyên gia họp má»—i năm má»™t lần, má»—i lần ba tuần. Liên hiệp quốc chi ra chi phí Ä‘i lại và ăn ở trong thời gian họp và không trả lÆ°Æ¡ng. Trong má»—i lần họp, các nÆ°á»›c đều có thể yêu cầu ủy ban cho phép phát biểu nêu vấn đề của mình. Ủy ban chỉ hỏi để làm rõ vấn đề nhÆ°ng không để bất cứ ai khác không phải là ủy viên ngồi trong phòng họp khi bàn luận quyết định. Cục Thống kê chỉ được phát biểu khi được hỏi tá»›i, chứ không được quyền có ý kiến vá»›i ủy ban.

NhÆ° vậy, Chính phủ Việt Nam cÅ©ng có thể thiết lập ra má»™t thể chế tÆ°Æ¡ng tá»±, tức là có má»™t ủy ban chuyên gia Ä‘á»™c lập về giá nhÆ° trên. Các cÆ¡ quan nhà nÆ°á»›c có nhiệm vụ phục vụ ủy ban trên là Tổng cục Thống kê, Viện Vật giá, Bá»™ Tài chính... Các công ty có sản phẩm bị định giá có thể gá»­i chuyên gia tá»›i phát biểu về tính khách quan của các hệ số và chỉ số. Người tiêu dùng cÅ©ng có thể gá»­i người tá»›i phát biểu. Má»™t Ä‘iều có thể vượt tầm ủy ban là việc định tá»· suất lợi nhuận hay lÆ°Æ¡ng bổng. Đây là vấn đề của Quốc há»™i quyết định dá»±a trên đề xuất của Chính phủ.

Nói tóm lại, vá»›i má»™t ủy ban Ä‘á»™c lập quyết định dá»±a trên công thức và các chỉ số khách quan, khi giá đầu vào thay đổi, thì giá đầu ra Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên thay đổi. Tất nhiên để tránh thay đổi Ä‘á»™t ngá»™t và quá lá»›n, ủy ban có thể sẽ áp dụng chính sách thay đổi từ từ làm nhiều chặng, nhÆ°ng việc quyết định này cÅ©ng dá»±a vào công thức Ä‘ã định sẵn. Và Ä‘ây cÅ©ng là Ä‘iều mà ủy ban Ä‘óng góp của Liên hiệp quốc Ä‘ã làm.

Nguồn tin: (TBKTSG)