Ba phÆ°Æ¡ng án quản lý giá xăng dầu vừa được Ä‘Æ°a ra lấy ý kiến khiến người ta không khỏi băn khoăn liệu có đạt được mục tiêu: “Bảo đảm để giá xăng dầu vận hành theo cÆ¡ chế thị trường, thúc đẩy quá trình há»™i nhập có hiệu quả về giá xăng dầu vá»›i thị trường khu vá»±c và thị trường thế giá»›i; tạo Ä‘iều kiện cho doanh nghiệp thá»±c hiện quyền tá»± chủ về giá và tá»± chịu trách nhiệm về kết quả hoạt Ä‘á»™ng sản xuất kinh doanh của mình?

Bá»™ Công ThÆ°Æ¡ng và Bá»™ Tài Chính vừa đồng tổ chức cuá»™c há»™i thảo cả ngày 29/7/2009 tại Hà Ná»™i rất “hoành tráng” nhằm lấy ý kiến rá»™ng rãi của các Bá»™, Ngành, cÅ©ng nhÆ° các nhà khoa học và báo chí cho Dá»± thảo Nghị định sá»­a đổi, bổ sung Nghị định số 55/2007/NĐ-CP (dÆ°á»›i Ä‘ây viết tắt là Dá»± thảo) về kinh doanh xăng dầu…Quy mô Ä‘ông đảo và thành phần tham dá»± Há»™i thảo rá»™ng rãi, cÅ©ng nhÆ° sá»± kiên trì bám trụ của cá»­ toạ, bất chấp không khí khá căng thẳng do bất đồng quan Ä‘iểm là bằng chứng cho thấy sá»± quan tâm của giá»›i tiêu dùng và xã há»™i đến vấn đề Ä‘ang là tâm Ä‘iểm bức xúc và nhậy cảm hiện nay trong đời sống kinh tế-xã há»™i nÆ°á»›c nhà.

Ảnh: timmuaoto

Nếu bỏ qua những tuyên bố chắc nịch, đầy ấn tượng và gây sá»­ng sốt cho người nghe của vị Thứ trưởng Bá»™ Công ThÆ°Æ¡ng chủ trì trong cuá»™c Há»™i thảo, nhÆ°: “Không có bằng chứng cho thấy sá»± Ä‘á»™c quyền trong kinh doanh xăng dầu ở Việt Nam hiện nay, tá»· lệ trên 60% thị phần của Petromex là hoàn toàn không có ý nghÄ©a gì trong tạo lập và dẫn dắt Ä‘á»™ng thái thị trường xăng dầu trong nÆ°á»›c ”; “ sẽ không có việc cổ phần hoá 6000 Ä‘iểm bán lẻ xăng dầu trên cả nÆ°á»›c vì Nhà nÆ°á»›c Ä‘ã đầu tÆ° rất nhiều tiền để xây chúng”; “ trong 2 năm qua, dù giá xăng lên hay xuống thì Nhà nÆ°á»›c luôn bị lá»—, ngành kinh doanh xăng dầu luôn bị lá»—, chỉ có người tiêu dùng trong nÆ°á»›c là người duy nhất được lợi…”; hay nhÆ° việc vị Thứ Trưởng này lá»›n tiếng phê phán gay gắt má»™t vị PGĐ Sở Công ThÆ°Æ¡ng của 1 tỉnh tiếp giáp vá»›i Hà Ná»™i là “không hiểu rõ nhiệm vụ chính trị của ngành kinh doanh xăng dầu và cùng là lãnh đạo ngành Công ThÆ°Æ¡ng mà lại Ä‘i Ä‘òi CPH những Ä‘iểm kinh doanh xăng dầu của Nhà nÆ°á»›c ” , và việc ông cÅ©ng bác bỏ thẳng thừng những phÆ°Æ¡ng án má»›i và đề xuất của ai Ä‘ó vừa Ä‘Æ°a ra nhằm hoàn thiện Dá»± thảo là “ không có tính khoa học “ vì không trúng ý mình v.v…và v.v…, thì việc đọc kỹ Dá»± thảo, nhất là cả 3 phÆ°Æ¡ng án quản lý giá xăng dầu được cả 2 Bá»™ Ä‘Æ°a ra lấy ý kiến lần này, cÅ©ng khiến người ta không khỏi băn khoăn liệu có đạt được hay không mục tiêu mà Dá»± thảo Ä‘ã xác định rõ, là: “Bảo đảm để giá xăng dầu vận hành theo cÆ¡ chế thị trường, thúc đẩy quá trình há»™i nhập có hiệu quả về giá xăng dầu vá»›i thị trường khu vá»±c và thị trường thế giá»›i; tạo Ä‘iều kiện cho doanh nghiệp thá»±c hiện quyền tá»± chủ về giá và tá»± chịu trách nhiệm về kết quả hoạt Ä‘á»™ng sản xuất kinh doanh của mình.

Đồng thời, đảm bảo vai trò quản lý của Nhà nÆ°á»›c về giá hÆ°á»›ng vào việc khắc phục tình trạng Ä‘á»™c quyền, cạnh tranh không lành mạnh về giá, bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng, nâng cao hiệu quả của nền sản xuất xã há»™i. Bình ổn giá, ngăn ngừa tác Ä‘á»™ng tá»± phát của giá thị trường thế giá»›i vào hệ thống giá trong nÆ°á»›c, đẩy giá trong nÆ°á»›c tăng quá cao hoặc giảm quá thấp không hợp lý; khuyến khích cạnh tranh về giá”…
3 nút thắt

Nói cách khác, dường nhÆ° có những bất cập không khó nhận thấy giữa mục tiêu Ä‘úng đắn trên Ä‘ây vá»›i những phÆ°Æ¡ng án cụ thể được đề xuất trong cÆ¡ chế quản lý giá xăng dầu theo Dá»± thảo, mà có thể nêu ra 3 nút thắt chủ yếu sau:

Thứ nhất, cần xác định rõ và bóc tách giữa 2 nhiệm vụ về bản chất khác hẳn nhau là: Kinh doanh xăng dầu nhÆ° mục Ä‘ích tá»± thân của các doanh nghiệp kinh doanh xăng dầu , vá»›i việc Dá»± trữ xăng dầu bảo đảm an ninh năng lượng nhÆ° má»™t mục tiêu chính trị quốc gia.

Chính việc “mập mờ Ä‘ánh lận con Ä‘en” này dá»… là kẽ hở, là bình phong và cÆ¡ há»™i vàng khiến cho các công ty kinh doanh xăng dầu có nhiệm vụ dá»± trữ xăng dầu bao biện, lạm dụng và tranh thủ “há»›t lãi và dồn lá»—” cho Nhà nÆ°á»›c, cÅ©ng nhÆ° trì hoãn các Ä‘iều chỉnh giá cần thiết bắt buá»™c gây bức xúc xã há»™i trong hoạt Ä‘á»™ng kinh doanh xăng dầu của mình nhân danh vì “mục tiêu chính trị” mà họ đảm nhận.

NhÆ° vậy, cần thiết phải có bổ sung trong Dá»± thảo phần ná»™i dung má»›i về Dá»± trữ xăng dầu Ä‘á»™c lập bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia; Đồng thời, cần giao việc dá»± trữ này cho ngành Dá»± trữ quốc gia, hoặc chí ít cÅ©ng cần bóc tách rõ ràng nhiệm vụ và các hạch toán có liên quan đến dá»± trữ xăng dầu khỏi hoạt Ä‘á»™ng kinh doanh xăng dầu của ngành xăng dầu bằng các quy định bổ sung chặt chẽ, dá»… thá»±c hiện và kiểm tra, nhằm giảm thiểu sá»± lạm dụng, trục lợi có thể xẩy ra gây tổn thất chung cho Nhà nÆ°á»›c và người tiêu dùng, cÅ©ng nhÆ° tránh gây khó khăn cho công ty kinh doanh xăng dầu hạch toán hoạt Ä‘á»™ng theo nguyên tắc thị trường…

Thứ hai, cần xác định được giá sàn và giá trần trên cÆ¡ sở phân nhóm Ä‘úng vai trò của từng nhân tố cấu thành giá bán lẻ xăng dầu.

Ưu Ä‘iểm lá»›n nhất của Dá»± thảo là lần đầu tiên Ä‘Æ°a ra được công thức tính giá cÆ¡ sở của xăng dầu: Giá bán lẻ xăng dầu = (Giá CIF+Thuế nhập khẩu+Thuế tiêu thụ đặc biệt) xTá»· giá ngoại tệ+VAT+Phí xăng dầu+Mức trích Quỹ bình ổn giá+các loại thuế, phí và các khoản trích ná»™p khác theo luật Ä‘inh nếu có+chi phí kinh doanh+lợi nhuận định mức;

Tuy nhiên, công thức trên chÆ°a phản ánh được giá gốc tối thiểu, tức giá sàn của giá bán lẻ xăng dầu trong nÆ°á»›c, để làm căn cứ dá»± báo và Ä‘iều hành giá, bảo đảm Nhà nÆ°á»›c không bao giờ còn phải bù lá»— xăng dầu và người tiêu dùng cÅ©ng thoải mái chấp nhận giá bán lẻ xăng dầu. Nguồn gốc vấn đề là Dá»± thảo chÆ°a phân nhóm Ä‘úng vị thế các yếu tố cấu thành giá cÆ¡ sở trên để từ Ä‘ó có quy định thời gian và mức Ä‘á»™ Ä‘iều chỉnh tăng giảm giá bán lẻ xăng dầu.

Nói cách khác, cần tổ hợp lại các yếu tố cấu thành giá xăng dầu nêu trên theo nguyên tắc má»›i, gồm 2 phần cứng (A) và mềm (B); Trong Ä‘ó:

A= chi phí tối thiểu= (CIF+chi phí kinh doanh) x tá»· giá ngoại tệ = phần cứng của giá bán lẻ xăng dầu; trong Ä‘ó các giá CIF và chi phí kinh doanh phải là ở mức tốt nhất có thể, thông qua đấu thầu công khai hoặc mức trung bình tiên tiến có Ä‘á»™ minh bạch cao và được kiểm toán Ä‘á»™c lập;

B= chi phí khác = Thuế Nhập khẩu+Thuế tiêu thụ đặc biệt+VAT+Phí xăng dầu+Mức trích Quỹ bình ổn giá+các loại thuế, phí và các khoản trích ná»™p khác theo luật định nếu có+lợi nhuận định mức = phần mềm của giá bán lẻ xăng dầu, trong Ä‘ó các cấu thành này do Nhà nÆ°á»›c quy định linh hoạt tuỳ theo mục tiêu chính sách và phù hợp các Ä‘á»™ng thái cụ thể của thị trường trong nÆ°á»›c và quốc tế trong từng thời gian xác định;

Khi Ä‘ó:

Giá bán lẻ xăng dầu tối thiểu = giá sàn =A

Giá bán lẻ xăng dầu tối Ä‘a = giá trần = A + B

NhÆ° vậy, việc phân tổ công thức tính giá theo cách thức má»›i trên cho phép định vị được khung giá bán sàn và trần má»™t cách tá»± Ä‘á»™ng, khách quan, giúp người tiêu dùng và doanh nghiệp dá»… định hÆ°á»›ng giá theo xu hÆ°á»›ng giá thế giá»›i và Nhà nÆ°á»›c vừa có nhiều công cụ can thiệp vào giá xăng dầu (thông qua Ä‘iều chỉnh mức các loại thuế, phí, tá»· giá, nghÄ©a vụ tài chính, lợi nhuận định mức và các tiêu chuẩn kỹ thuật khác cho doanh nghiệp kinh doanh xăng dầu), vừa không còn phải bù lá»— cho kinh doanh xăng dầu nữa. HÆ¡n nữa, việc này còn thúc đẩy cạnh tranh về giá trên cÆ¡ sở các doanh nghiệp kinh doanh xăng dầu đẩy mạnh tiết kiệm chi phí mua và phân phối xăng dầu.

Thứ ba, cần cho phép tá»± Ä‘á»™ng Ä‘iều chỉnh giá bán lẻ xăng đầu theo xu hÆ°á»›ng và cạnh tranh thị trường, đồng thời tăng cường các chế tài Nhà nÆ°á»›c và giám sát xã há»™i.

Dá»± thảo dường nhÆ° vẫn bị chi phối bởi quán tính theo cÆ¡ chế xin-cho cÅ© khi cố gắng má»™t cách đầy chủ quan thiết kế các mức tăng giảm và tần xuất tăng giảm giá bán lẻ xăng dầu vá»›i má»™t loạt thủ tục hành chính khẳng định quyền lá»±c của ngành Công ThÆ°Æ¡ng và Tài chính…

HÆ¡n nữa, Dá»± thảo còn chÆ°a quy trách nhiệm rõ ràng và cụ thể cho doanh nghiệp, cho Nhà nÆ°á»›c và các yếu tố khác trong quá trình tăng giảm giá bán lẻ xăng dầu, đặc biệt, chÆ°a có sá»± bảo đảm cho doanh nghiệp không phải chịu thiệt hại từ những lá»—i không phải do mình, và cÅ©ng không được phép hưởng những khoản lợi không phải do công sức của mình.

Điều này thể hiện đậm nét ở nguyên tắc “tù mù” nhất mà Dá»± thảo nêu ra: “ Trường hợp các yếu tố cấu thành làm cho giá cÆ¡ sở giảm (hoặc tăng) đến 3% so vá»›i giá bán lẻ hiện hành thì doanh nghiệp được phép (hoặc phải) giữ ổn định giá”. Đây là má»™t kẽ hở lá»›n để doanh nghiệp hưởng đặc lợi. Ví dụ, khi Nhà nÆ°á»›c giảm thuế kinh doanh xăng dầu hoặc giá thế giá»›i giảm khiến giá bán lẻ xăng dầu giảm dÆ°á»›i 3%, thì Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên doanh nghiệp hưởng “lá»™c Giời” vì không buá»™c phải giảm giá trong bối cảnh không có cạnh tranh đầy đủ. Chính Ä‘ây còn là kẽ hở cho các hoạt Ä‘á»™ng Lobby trong tÆ°Æ¡ng lai.

Ngược lại, khi giá thế giá»›i hoặc thuế và các chi phí khác tăng dÆ°á»›i 3% thì doanh nghiệp lại chịu thiệt hại vì không được tăng giá tÆ°Æ¡ng ứng; và chắc chắn doanh nghiệp sẽ phá sản, nếu gặp phải má»™t chuá»—i tăng giá kiểu” nhỏ giọt” này trong tÆ°Æ¡ng lai…

Ảnh: pec.com

NhÆ° vậy, Ä‘iều cần thay đổi ở Ä‘ây là, sau khi phân tổ lại các yếu tố cấu thành giá cÆ¡ sở theo 2 nhóm A và B nêu trên, cần cho phép doanh nghiệp tá»± Ä‘á»™ng Ä‘iều chỉnh giá bán lẻ xăng dầu theo mức tăng, giảm tÆ°Æ¡ng ứng của từng nhân tố (trong Ä‘ó buá»™c phải Ä‘iều chỉnh tức thời vá»›i mức bằng các mức ấn định má»›i của Nhà nÆ°á»›c cho các nhân tố thuá»™c nhóm B, và cho phép có Ä‘á»™ trá»… thời gian, cÅ©ng nhÆ° mức Ä‘iều chỉnh phụ thuá»™c quy định về thời hạn và giá bình quân của số ngày dá»± trữ lÆ°u thông theo quy định hiện hành), sao cho giá bán lẻ xăng dầu má»›i luôn nằm trong khung giá sàn (A) và giá trần (B) Ä‘ã nêu trên, mà không cần các thủ tục xin-cho phép nào, chỉ cần doanh nghiệp giải trình minh bạch và công khai trên các phÆ°Æ¡ng tiện thông tin đại chúng và báo cáo lên cÆ¡ quan chủ quản là đủ.

Khi Ä‘ó, nhiệm vụ của cÆ¡ quan quản lý giá Nhà nÆ°á»›c và các hoạt Ä‘á»™ng giám sát xã há»™i khác là tăng cường và thường xuyên kiểm tra xem doanh nghiệp có vi phạm các mức và công thức quy định tính giá bán lẻ xăng dầu của Nhà nÆ°á»›c trong thời Ä‘iểm tÆ°Æ¡ng thích nhÆ° Ä‘ã nêu trên không, nếu có thì cần truy thu, phạt tài chính và hành chính thật nặng, kể cả truy tố ra pháp luật đối vá»›i các vi phạm này nhÆ° tá»™i danh tham nhÅ©ng, lạm dụng tín nhiệm chiếm Ä‘oạt tài sản, cố ý làm sai, hoặc tÆ°Æ¡ng tá»±...

Ngoài ra, Dá»± thảo cÅ©ng cần bổ sung quy định về nguyên tắc và cách thức Nhà nÆ°á»›c thá»±c hiện kiểm soát giá xăng dầu trong các tình huống đặc biệt, đảm bảo an ninh và ổn định chung của đất nÆ°á»›c trong bối cảnh thế giá»›i nhiều biến Ä‘á»™ng trong tÆ°Æ¡ng lai….

Tóm lại, nếu dÅ©ng cảm kiên quyết vượt qua những định kiến dai dẳng và bám sát các yêu cầu phát triển toàn diện, bền vững, thì việc tháo gỡ những nút thắt lợi ích trong quản lý giá bán lẻ xăng dầu (cÅ©ng nhÆ° các mặt hàng còn Ä‘á»™c quyền hoặc gần nhÆ° Ä‘á»™c quyền khác,) sẽ cho phép thiết lập và phát triển tốt má»™t cÆ¡ chế giá bán lẻ xăng dầu mang tính thị trường ngày càng đậm nét hÆ¡n, hiệu quả hÆ¡n trong bối cảnh từng bÆ°á»›c hÆ°á»›ng tá»›i cạnh tranh thị trường đầy đủ có sá»± quản lý vÄ© mô chủ Ä‘á»™ng của Nhà nÆ°á»›c.

Đồng thời, cÅ©ng cần nhấn mạnh rằng, cÆ¡ chế Ä‘úng thì dá»… thiết kế, cái khó là Ä‘Æ°a được nó vào thá»±c tiá»…n cuá»™c sống để phát huy hiệu quả, tạo sá»± đồng thuận xã há»™i cao, vì sá»± phát triển “má»™t nÆ°á»›c Việt Nam: dân giàu, nÆ°á»›c mạnh, xã há»™i công bằng, dân chủ và văn minh” theo con đường mà chúng ta Ä‘ã chọn.

tuanvietnam