Độc quyền doanh nghiệp và lợi ích cục bá»™

Cuá»™c tranh luận giữa Bá»™ Tài chính, Bá»™ Công thÆ°Æ¡ng và các doanh nghiệp đầu mối xăng dầu (chủ yếu là Petrolimex) trong những ngày này còn chÆ°a ngã ngÅ©, nhÆ°ng ít nhất có 3 Ä‘iều Ä‘ã có thể tạm kết luận.

Thứ nhất, cách làm giá xăng dầu lâu nay không lấy gì là vững chắc về mặt khoa học quản lý và thuyết phục về mặt thá»±c tiá»…n nhÆ° nó từng được bảo vệ (nếu không thì các cÆ¡ quan nhà nÆ°á»›c Ä‘ã không phải tranh luận, lời qua tiếng lại gay gắt vá»›i nhau nhÆ° vậy).

Thứ hai, các quyết định tăng, giảm giá xăng dầu theo cách làm lâu nay được dá»±a trên những thông tin, số liệu chi phí, lá»— lãi thiếu tin cậy từ các doanh nghiệp đầu mối xăng dầu (nếu không thì Ä‘ã không có chuyện người thì nói lá»—, người lại nói lãi).

Thứ ba, tình trạng Ä‘á»™c quyền doanh nghiệp và lợi ích cục bá»™ (hay lợi ích nhóm) ảnh hÆ°á»›ng đến người tiêu dùng trong kinh doanh xăng dầu lâu nay là chuyện có thật.

NhÆ°ng nếu công nhận những Ä‘iều trên Ä‘ây thì vấn đề ai Ä‘úng, ai sai trong câu chuyện này không quan trọng, mà vấn đề cốt lõi là làm thế nào để giải quyết má»™t cách tận gốc những bất cập trong Ä‘iều hành giá xăng dầu.

Cuá»™c tranh luận ngày 20/9/2011 giữa Bá»™ Tài chính, Bá»™ Công thÆ°Æ¡ng, Petrolimex và các doanh nghiệp đầu mối xăng dầu khác Ä‘ã làm xuất hiện cÆ¡ há»™i tìm kiếm má»™t giải pháp thá»±c sá»± căn bản về giá xăng dầu thay vì chỉ là thay thế cách làm không hiểu quả này bằng cách làm không hiệu quả khác và luôn luôn ở trong tình trạng vá víu, đối phó.

Trả lời báo VnEconomy hôm 23/9, nguyên Bá»™ trưởng Công thÆ°Æ¡ng TrÆ°Æ¡ng Đình Tuyển Ä‘ã chỉ ra Ä‘úng "Ä‘iểm huyệt" của vấn đề khi cho rằng không thể làm giá xăng dầu "theo thị trường" trong khi chÆ°a có thị trường xăng dầu Ä‘ích thá»±c, có tính cạnh tranh. Đúng vậy, nếu thị trường còn Ä‘ang ở tình trạng Ä‘á»™c quyền hoặc bán Ä‘á»™c quyền thì việc quản lý "theo thị trường" chắc chắn sẽ dẫn đến sá»± rối loạn hoặc lạm dụng, hoặc cả hai.

Theo luật pháp cạnh tranh của Việt Nam và hầu hết các nÆ°á»›c tiên tiến, nguy cÆ¡ lạm dụng vị trí thống lÄ©nh thị trường là hiện hữu khi má»™t doanh nghiệp có thị phần từ 30% trở lên, hai doanh nghiệp có tổng thị phần từ 50% trở lên, ba doanh nghiệp có tổng thị phần từ 65% trở lên, bốn doanh nghiệp có tổng thị phần từ 75% trở lên.

Trên thá»±c tế, mặc dù có tá»›i 11 doanh nghiệp đầu mối xăng dầu đầu mối, nhÆ°ng Petrolimex má»™t mình chiếm tá»›i 60% thị phần, còn 4 doanh nghiệp lá»›n nhất chiếm 90% thị phần cung cấp xăng dầu. Do vậy, rủi ro lạm dụng vị trí thống lÄ©nh thị trường trong kinh doanh xăng dầu còn rất cao, không thể "thả nổi" giá xăng dầu được.

Có lẽ các cÆ¡ quan nhà nÆ°á»›c nên tập trung tìm cách giải quyết tình trạng lạm dụng vị thế thống lÄ©nh thị trường (hay Ä‘á»™c quyền ở mức Ä‘á»™ nhất định) trong lÄ©nh vá»±c xăng dầu thay vì tốn thời gian, công sức Ä‘ôi co về số liệu chi phí đầu vào của các doanh nghiệp.

Thá»±c sá»±, khi thị trường có tính cạnh tranh, cÆ¡ quan nhà nÆ°á»›c và người tiêu dùng không cần quan tâm đến các chi phí đầu vào của các doanh nghiệp (có quan tâm thì cÅ©ng khó biết chính xác và có biết thì cÅ©ng không để làm gì). Khi mua má»™t chai nÆ°á»›c mắm, người mua không cần quan tâm doanh nghiệp làm nÆ°á»›c mắm Ä‘ã chi bao nhiều tiền cho cá, muối, máy móc thiết bị, tiền công... và họ thu được bao nhiêu lợi nhuận từ má»—i chai nÆ°á»›c mắm. Bán chai nÆ°á»›c mắm vá»›i giá bao nhiêu là quyền của má»—i doanh nghiệp nÆ°á»›c mắm, người tiêu dùng chỉ cần dá»±a vào chất lượng, giá cả để quyết định mua loại nào trong hàng trăm thÆ°Æ¡ng hiệu nÆ°á»›c mắm có trên thị trường.

Khi thị trường có cạnh tranh, người mua có thể yên tâm là mình không phải trả giá đắt vì các doanh nghiệp luôn luôn ná»— lá»±c tiết kiệm chi phí, giảm giá bán để tăng hoặc giữ thị phần, lợi nhuận, ít ai manh Ä‘á»™ng bán giá đắt để rồi bị người tiêu dùng tẩy chay.

Cơ hội cạnh tranh hạn chế

Trên thá»±c tế, ở các nÆ°á»›c nÆ¡i có thị trường xăng dầu cạnh tranh, mặc dù nhà nÆ°á»›c không can thiệp vào giá bán của các doanh nghiệp thì giá xăng dầu cÅ©ng không bao giờ có chênh lệch lá»›n. Doanh nghiệp xăng dầu nào bán giá quá cao khi có cÆ¡ há»™i giảm giá sẽ ngay lập tức bị mất thị phần, doanh thu và lợi nhuận vào tay các đối thủ cạnh tranh (do tiêu chuẩn chất lượng xăng dầu tÆ°Æ¡ng đối đồng đều so vá»›i các hang hóa khác).

Nếu ở Việt Nam không có doanh nghiệp đầu mối xăng dầu nào chiếm thị phần trên 30%, hoặc nếu có ít nhất 3 doanh nghiệp "sàn sàn" nhau vá»›i thị phần trên dÆ°á»›i 30% thì các cÆ¡ quan nhà nÆ°á»›c không cần phải mất công tính toán các chi phí đầu vào của các doanh nghiệp để quyết định giá bán nữa, mà hoàn toàn có thể thả nổi giá theo thị trường (nhÆ° lÄ©nh vá»±c Ä‘iện thoại di Ä‘á»™ng sau khi có Viettel tham gia).

Vấn đề là làm thế nào để tiến tá»›i mục tiêu Ä‘ó và từ nay đến khi Ä‘ó nên quản lý giá xăng dầu nhÆ° thế nào?

Ông TrÆ°Æ¡ng Đình Tuyền (người từng là Tổng giám đốc Petrolimex) Ä‘ã nêu ý tưởng chia nhỏ Petrolimex để tạo sá»± cạnh tranh, Ä‘iều băn khoăn của ông Tuyển chỉ là chia "dọc" hay chia "ngang". Ông Tuyển cho rằng nếu chia ngang thì không tạo ra thị trường cạnh tranh, còn chia dọc thì đường ống vận chuyển không thể chia được.

Theo tác giả bài viết này, Ä‘iều băn khoăn của ông Tuyển có thể giải quyết được bằng cách tách hạ tầng xăng dầu chung (bồn bể, đường ống) khỏi hoạt Ä‘á»™ng kinh doanh mua bán xăng dầu (tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° việc tách sân bay, quản lý bay khỏi kinh doanh vận tải hàng không, tách cảng biển, cảng sông khỏi kinh doanh vận tải đường biển, đường thủy).

Tất cả các doanh nghiệp đầu mối xăng dầu đều có quyền sá»­ dụng hệ thống bồn bể, đường ống chung và trả phí sá»­ dụng theo mức quy định của cÆ¡ quan nhà nÆ°á»›c (vì dịch vụ này có tính Ä‘á»™c quyền). Ở nÆ°á»›c ngoài, việc các doanh nghiệp đầu mối xăng dầu sá»­ dụng chung bồn bể, đường ống rất phổ biến. Ngay ở Việt Nam, má»™t số doanh nghiệp đầu mối xăng dầu cÅ©ng Ä‘ã và Ä‘ang thuê các dịch vụ hạ tầng xăng dầu của Petrolimex.

Ý tưởng chia nhỏ Petrolimex thành hai tổng công ty vá»›i quy mô gần ngang nhau được khá nhiều chuyên gia kinh tế chia sẻ. Sau khi thị trường xăng dầu Ä‘ã có tính cạnh tranh thá»±c sá»±, nhà nÆ°á»›c có thể thoái vốn (bán) hoàn toàn khỏi má»™t trong hai tổng công ty, hoặc thoái vốn má»™t phần tại cả hai tổng công ty và để cho thị trường xăng dầu tiếp tục vận hành theo những nguyên tắc thị trường hiệu quả, bền vững.

Giải pháp chia nhỏ má»™t doanh nghiệp lá»›n để tạo thị trường cạnh tranh và đảm bảo quyền lợi người tiêu dùng được nhiều nÆ°á»›c áp dụng, đặc biệt là ở các nền kinh tế chuyển đổi (các nÆ°á»›c thuá»™c Liên-xô cÅ©, Đông Âu, Trung Quốc). Điển hình là việc Hàng không Dân dụng Trung Quốc cÅ© (má»™t doanh nghiệp vừa làm vận tải hàng không, vừa khai thác cảng hàng không-sân bay, quản lý bay, kinh doanh xăng dầu hàng không...) Ä‘ã được chia tách thành nhiều doanh nghiệp Ä‘á»™c lập. Chỉ riêng mảng vận tải hàng không Ä‘ã được chia nhỏ thành 3 hãng hàng không Ä‘á»™c lập là Hàng không Trung Hoa (Air China) ở Bắc Kinh, Hàng không PhÆ°Æ¡ng Đông (China Eastern) ở Thượng Hải, Hàng không PhÆ°Æ¡ng Nam (China Southern) ở Quảng Châu. Đồng thời, các mảng hoạt Ä‘á»™ng khác được tách ra thành các Tổng công ty cảng Hàng không - Sân bay khu vá»±c, Tổng công ty Quản lý bay Trung Quốc, Tổng công ty Xăng dầu Hàng không Trung Quốc...

Sau khi chấm dứt tình trạng Ä‘á»™c quyền của Hàng không Dân dụng Trung Quốc cÅ©, sá»± cạnh tranh lành mạnh giữa 3 hãng hàng không Air China, China Eastern và China Southern Ä‘ã làm cho thị trường hàng không Trung Quốc bùng nổ vá»›i tốc Ä‘á»™ tăng trưởng 30-40%/năm trong liên tục nhiều năm. Đến nay, Trung Quốc Ä‘ã trở thành má»™t trong những thị trường hàng không có quy mô lá»›n và hiệu quả bậc nhất thế giá»›i

Cách Ä‘ây hÆ¡n 10 năm, ngày 03-4-2000, theo kiến nghị của Bá»™ TÆ° pháp Mỹ, quan tòa Thomas Penfield Jackson Ä‘ã Ä‘Æ°a ra phán quyết rung Ä‘á»™ng thế giá»›i: tách Microsoft thành hai công ty Ä‘á»™c lập để giảm Ä‘á»™c quyền (!). Mặc dù sau Ä‘ó Microsoft kháng cáo phán quyết này của tòa án và đạt được thỏa thuận nhân nhượng vá»›i Bá»™ TÆ° pháp Mỹ (vá»›i má»™t số cam kết hạn chế lạm dụng vị thế Ä‘á»™c quyền) nhÆ°ng vụ việc cho thấy các chính phủ sẵn sàng sá»­ dụng giải pháp chia nhỏ doanh nghiệp Ä‘á»™c quyền để tạo thị trường cạnh tranh. Giải pháp này hoàn toàn phù hợp vá»›i Luật Cạnh tranh hiện hành của Việt Nam.

Trong thời gian trÆ°á»›c mắt khi thị trường xăng dầu Việt Nam chÆ°a thá»±c sá»± có tính cạnh tranh, cÆ¡ quan nhà nÆ°á»›c có thể tạo ra má»™t cÆ¡ há»™i cạnh tranh hạn chế bằng việc chỉ quy định giá trần đối vá»›i từng loại xăng, dầu cụ thể trong từng giai Ä‘oạn cụ thể, cho phép các doanh nghiệp đầu mối xăng dầu được tá»± quyết định giá bán không vượt quá giá trần quy định. Riêng đối vá»›i doanh nghiệp có vị thế Ä‘á»™c quyền (chiếm thị phần từ 30% trở lên), cần quy định thêm giá sàn và kiểm soát các chÆ°Æ¡ng trình khuyến mại (nếu có) để ngăn ngừa hành vị bán phá giá để loại bỏ đối thủ cạnh tranh.

Cuá»™c "há»™i thảo lịch sá»­" ngày 20/9/2011 về giá xăng dầu Ä‘ã mở ra má»™t cÆ¡ há»™i tái cÆ¡ cấu toàn diện lÄ©nh vá»±c xăng dầu theo các quan Ä‘iểm, phÆ°Æ¡ng pháp quản lý vÄ© mô tiên tiên của thế giá»›i và hợp lòng dân. Mong rằng cÆ¡ há»™i (khá hiếm hoi) này sẽ không bị bỏ qua.

Má»™t khi còn Ä‘á»™c quyền doanh nghiệp, dù Ä‘ó là trong lÄ©nh vá»±c xăng dầu hay Ä‘iện, nÆ°á»›c, vận tải hàng không..., các cÆ¡ quan nhà nÆ°á»›c dù có công tâm, tài giỏi cỡ nào cÅ©ng rất khó đảm bảo tốt quyền lợi người tiêu dùng. Thị trường cạnh tranh là công cụ tốt nhất mà thế giá»›i Ä‘ã phát minh ra để thá»±c hiện tốt nhất mục tiêu này.