Bá»™ Công thÆ°Æ¡ng Ä‘ã chính thức Ä‘Æ°a ra lấy ý kiến góp ý cho dá»± thảo nghị định má»›i về kinh doanh xăng dầu. Và Ä‘ã có nhiều ý kiến tranh luận nhằm tìm má»™t cÆ¡ chế Ä‘iều hành làm sao để người dân thật sá»± hưởng lợi.

Người tiêu dùng Ä‘ang chờ má»™t cÆ¡ chế Ä‘iều hành kinh doanh xăng dầu má»›i minh bạch hÆ¡n - Ảnh: T.Đạm

Tiếp tục vấn đề này, Tuổi Trẻ xin giá»›i thiệu bài viết của TS VÅ© Thành Tá»± Anh (chÆ°Æ¡ng trình giảng dạy kinh tế Fulbright).

Trong má»™t thời gian dài, người tiêu dùng và dÆ° luận bất bình trÆ°á»›c tình trạng giá xăng dầu tăng rất nhanh nhÆ°ng lại giảm rất chậm theo giá thế giá»›i. Bên cạnh Ä‘ó, mặc dù có nhiều đầu mối nhập khẩu và kinh doanh xăng dầu nhÆ°ng trên thị trường chỉ tồn tại má»™t mức giá, khi lên thì tất cả cùng lên và khi xuống thì tất cả cùng xuống.

Khi Ä‘á»™c quyền Ä‘ã triệt tiêu cÆ¡ chế...

Nguyên nhân chính của những hiện tượng này là do Petrolimex vá»›i khoảng 60% thị phần Ä‘ang chi phối thị trường. Vì các sản phẩm xăng dầu gần nhÆ° đồng nhất và dịch vụ tÆ°Æ¡ng đối Ä‘Æ¡n giản nên các nhà phân phối xăng dầu khác đều chạy theo giá bán của Petrolimex, vì nếu họ bán vá»›i giá cao hÆ¡n sẽ mất khách, còn bán thấp hÆ¡n thì bị giảm lợi nhuận. Còn vá»›i Petrolimex, má»™t khi có khả năng chi phối thị trường thì công ty này có thể “nâng giá nhanh, hạ giá chậm” và Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên là các Ä‘Æ¡n vị khác sẽ được “ăn theo”. Kết quả là sức mạnh Ä‘á»™c quyền (hay tá»±a-Ä‘á»™c-quyền) của Petrolimex Ä‘ã triệt tiêu cÆ¡ chế thị trường cạnh tranh và làm giảm phúc lợi của người tiêu dùng.

Khi ká»· luật của cạnh tranh không phát huy tác dụng thì Nhà nÆ°á»›c có cÆ¡ sở để can thiệp thông qua các biện pháp Ä‘iều tiết nhằm đảm bảo hiệu quả kinh tế và bảo vệ phúc lợi của người tiêu dùng. Cụ thể, Nhà nÆ°á»›c có thể Ä‘iều tiết về mức giá, về chất lượng dịch vụ và về quy định gia nhập - rút lui khỏi hoạt Ä‘á»™ng kinh doanh xăng dầu.

Bản chất của việc Ä‘iều tiết mức giá là Ä‘iều chỉnh mối quan hệ lợi ích giữa Nhà nÆ°á»›c, doanh nghiệp (DN) và người tiêu dùng. Có lẽ Nhà nÆ°á»›c không muốn quy định má»™t mức giá quá cao vì làm thế sẽ ảnh hưởng trá»±c tiếp đến chi phí của khu vá»±c há»™ gia Ä‘ình và kinh doanh (và tất nhiên là cả CPI nữa). Nhà nÆ°á»›c cÅ©ng không thể quy định má»™t mức giá quá thấp vì Ä‘iều này tuy làm lợi cho người tiêu dùng nhÆ°ng lại gây khó khăn cho DN kinh doanh xăng dầu và ảnh hưởng tá»›i ngân sách nhà nÆ°á»›c.

Giá bán lẻ xăng A92 tại Việt Nam và Hoa Kỳ (cent/lít)

Chi phí hợp lý và lợi nhuận hợp lý

Má»™t quy tắc phổ biến của Ä‘iều tiết giá là quy định má»™t mức giá sao cho DN bị Ä‘iều tiết có thể thu hồi chi phí và có má»™t mức lợi nhuận hợp lý. Tuy nhiên, việc áp dụng quy tắc này trong thá»±c tế không hề dá»… dàng. Khó khăn thứ nhất là làm thế nào để xác định được các chi phí hợp lý của DN. Chi phí này bao gồm giá nhập xăng dầu (fob), phí bảo hiểm, cÆ°á»›c vận chuyển về đến VN, các loại thuế và phí, chi phí kinh doanh (vốn, lao Ä‘á»™ng, khấu hao...), trích quỹ bình ổn và các khoản trích ná»™p khác theo luật định. Nhìn vào cÆ¡ cấu chi phí này, có thể thấy ngay là có những chi phí cÆ¡ quan Ä‘iều tiết có thể quan sát và tính toán được má»™t cách tÆ°Æ¡ng đối dá»… dàng (nhÆ° giá xăng dầu thế giá»›i, các loại thuế và phí).

Bên cạnh Ä‘ó lại có những chi phí rất khó quan sát và xác minh tính hợp lý, chẳng hạn nhÆ° chi phí đầu tÆ°, quỹ lÆ°Æ¡ng, khấu hao... Rõ ràng là cÆ¡ quan Ä‘iều tiết không muốn bù đắp cho những chi phí không hợp lý do đầu tÆ° kém hiệu quả, do quỹ lÆ°Æ¡ng quá cao vì dÆ° thừa lao Ä‘á»™ng hay tiền thưởng quá Ä‘áng. Để giải quyết khó khăn này, cÆ¡ quan Ä‘iều tiết cần yêu cầu các công ty kinh doanh xăng dầu công khai cÆ¡ cấu chi phí của mình. Bên cạnh Ä‘ó, cÆ¡ quan Ä‘iều tiết cÅ©ng có thể so sánh cÆ¡ cấu chi phí này vá»›i cÆ¡ cấu chi phí của các DN cạnh tranh trong và ngoài nÆ°á»›c. Trong trường hợp của VN, vì Petrolimex có vai trò chi phối thị trường nên để tiết kiệm chi phí, cÆ¡ quan Ä‘iều tiết trÆ°á»›c tiên chỉ cần thá»±c hiện hai nghiệp vụ trên vá»›i DN này.

Khó khăn thứ hai của việc Ä‘iều tiết giá là làm thế nào để xác định mức lợi nhuận hợp lý vì các DN xăng dầu có thể lập luận rằng ngành kinh doanh này tiềm ẩn nhiều rủi ro nên phải được bù đắp bằng má»™t mức lợi nhuận trên trung bình. Má»™t lần nữa, việc xác định mức lợi nhuận trung bình của ngành kinh doanh, đồng thời so sánh vá»›i các công ty cạnh tranh trong và ngoài nÆ°á»›c có thể giúp cÆ¡ quan Ä‘iều tiết khắc phục phần nào khó khăn này.

Mở biên Ä‘á»™ Ä‘iều chỉnh trên 5%

Bên cạnh hai khó khăn trên, cÆ¡ quan Ä‘iều tiết cÅ©ng phải quan tâm đến má»™t số vấn đề kỹ thuật quan trọng nhÆ° xác định giá cÆ¡ sở và khi nào thay đổi giá cÆ¡ sở. NhÆ° Ä‘ã thảo luận ở trên, trong cÆ¡ cấu chi phí của các DN xăng dầu có má»™t số khoản mục có tính chủ quan, không quan sát được, vì vậy không nên Ä‘Æ°a các khoản mục chi phí này vào trong giá cÆ¡ sở. Tốt nhất là dùng ngay giá xăng dầu thế giá»›i - là mức giá hoàn toàn khách quan và minh bạch - làm giá cÆ¡ sở. Về tần suất thay đổi giá cÆ¡ sở, nếu Nhà nÆ°á»›c muốn bình ổn giá thì chỉ nên Ä‘iều chỉnh giá hay thuế suất khi giá cÆ¡ sở biến Ä‘á»™ng đủ lá»›n (trên 5% chẳng hạn).

Ngoài giá bán còn có hai công cụ Ä‘iều tiết khác, Ä‘ó là Ä‘iều tiết chất lượng dịch vụ và quy định việc gia nhập - rút lui khỏi ngành kinh doanh. Về chất lượng dịch vụ, quan trọng nhất là các tiêu chuẩn bảo đảm an toàn và bán Ä‘úng bán đủ cho khách hàng. Về quy định gia nhập - rút lui khỏi ngành kinh doanh, Nhà nÆ°á»›c cần tăng cường tính cạnh tranh cho thị trường bằng cách cho phép sá»± tham gia của nhiều đầu mối nhập khẩu, đồng thời cần giảm bá»›t tính Ä‘á»™c quyền trong hoạt Ä‘á»™ng phân phối xăng dầu.

Không nên hi vọng rằng cÆ¡ chế thị trường trong Ä‘iều kiện tồn tại Ä‘á»™c quyền sẽ nâng cao phúc lợi cho người tiêu dùng và cải thiện hiệu quả cho nền kinh tế. Nói cách khác, má»™t khi còn Ä‘á»™c quyền và thiếu cạnh tranh thì cÆ¡ chế thị trường sẽ không thể vận hành hiệu quả. Khi ấy, cần đến hoạt Ä‘á»™ng Ä‘iều tiết má»™t cách công bình và có hiệu lá»±c của Nhà nÆ°á»›c, mà Ä‘iều này lại phụ thuá»™c khả năng tách bạch mục tiêu kinh doanh ra khỏi các mục tiêu chính trị - xã há»™i và khả năng minh bạch hóa cÆ¡ cấu chi phí của các DN kinh doanh xăng dầu, nhất là những DN có vị trí thống lÄ©nh thị trường.

tuoitre