Giá dầu thô thế giá»›i Ä‘ã leo lên mức cao nhất 9 tháng qua sau khi Iran ngừng bán dầu cho Pháp và Anh để Ä‘áp trả má»™t loạt các biện pháp trừng phạt Iran của EU về “tá»™i ngoan cố” vá»›i chÆ°Æ¡ng trình hạt nhân. Hiện vẫn còn Ä‘ang trong giai Ä‘oạn các bên nắn gân nhau, nhÆ°ng nếu má»™t khi lệnh cấm vận xuất khẩu dầu mỏ đối vá»›i Iran của EU có hiệu lá»±c từ ngày 1/7 tá»›i Ä‘ây thì không hiểu lệnh cấm này cÅ©ng nhÆ° những Ä‘òn trả Ä‘Å©a từ Iran sẽ tác Ä‘á»™ng tá»›i nền kinh tế toàn cầu nhÆ° thế nào?

Vắng cô chợ có còn Ä‘ông?

Câu hỏi quan trọng và cấp bách trên Ä‘ang được nhiều tổ chức và quốc gia quan tâm đặc biệt sâu sắc. Tá»›i mức mà má»›i Ä‘ây, Viện Hoàng gia Nghiên cứu các vấn đề quốc tế Chatham (Anh) Ä‘ã phải Ä‘Æ°a ra má»™t nghiên cứu mang tên “Cấm vận xuất khẩu dầu thô của Iran: Khả năng thá»±c hiện và những tác Ä‘á»™ng”. Báo cáo của Chatham nhận định rằng, tác Ä‘á»™ng đầu tiên của lệnh cấm vận là các nÆ°á»›c EU sẽ phải tìm các nguồn cung thay thế cho nguồn dầu thô khá lá»›n từ Iran. Hiện không có số liệu chính xác nhÆ°ng theo OPEC, trong năm 2010, Iran Ä‘ã xuất khẩu 890.000 thùng dầu/ngày sang châu Âu.

Má»™t số con số chi tiết của năm 2008 cho thấy 4 quốc gia Italia, Tây Ban Nha, Hy Lạp và Pháp nhập khẩu 500.000 thùng/ngày. Cho tá»›i nay, các Ä‘iều khoản cụ thể của lệnh cấm vận vẫn chÆ°a được quyết định và thá»±c tế các Ä‘iều khoản cụ thể này Ä‘óng vai trò rất quan trọng khi xét tá»›i việc tuân thủ lệnh cấm vận má»™t cách hiệu quả. Việc EU phải tìm kiếm các nguồn cung thay thế sẽ tạo ra má»™t “xung Ä‘á»™t quá Ä‘á»™” đối vá»›i giá dầu mỏ. Vì thế, giá dầu thô tại các thị trường Thái Bình DÆ°Æ¡ng sẽ tăng và tại châu Á – Thái Bình DÆ°Æ¡ng sẽ giảm khi Iran ná»— lá»±c tìm đầu ra thay thế cho nguồn dầu mỏ từng xuất sang các thị trường châu Âu.

Nhìn chung, những “xung Ä‘á»™t quá Ä‘á»™” nói trên thường dẫn tá»›i kết cục là giá dầu mỏ tăng chứ không phải giảm, ít nhất là trong vài tháng. Mức Ä‘á»™ “xung Ä‘á»™t” tá»›i Ä‘âu còn phụ thuá»™c vào việc lệnh cấm vận có hiệu lá»±c nhanh ở mức nào và liệu có những ngoại lệ hay không. Nhiều khả năng lệnh cấm vận sẽ khiến cho các hợp đồng hiện tại buá»™c phải kết thúc. Phần lá»›n các hợp đồng Ä‘ó thường có thời hạn ngắn nhất là 1 tháng. Má»™t số thành viên EU sẽ tìm kiếm “những ngoại lệ” khi thá»±c hiện lệnh cấm vận. Chẳng hạn nhÆ° Italia Ä‘ã khẳng định rằng, bất kỳ lệnh cấm vận nào cÅ©ng không nên tính đến lượng dầu mỏ mà Iran sẽ phải cung cấp để trả khoản nợ 2 tỉ USD cho Công ty dầu mỏ ENI của Italia.

Vá»›i việc trên, 1/3 nguồn dầu mỏ nhập khẩu là từ Iran và Hy Lạp khá phụ thuá»™c vào các Ä‘iều kiện tài chính Æ°u Ä‘ãi của lượng dầu nhập khẩu này, rất có thể Hy Lạp cÅ©ng sẽ Ä‘òi hỏi có khoảng trống trong lệnh cấm vận để có thể “lách” được. Thá»±c tế thì các nÆ°á»›c EU cÅ©ng Ä‘ã và Ä‘ang phải ná»— lá»±c tìm các nguồn cung thay thế sau quyết định cấm vận nhập khẩu từ Libya Ä‘ang có hiệu lá»±c. Tuy nhiên, lệnh cấm vận nhập khoảng 150.000 thùng dầu/ngày từ Libya được áp đặt tháng 9/2011 nhÆ°ng phải đến giữa tháng 11/2011 má»›i được thá»±c hiện triệt để.

Giai Ä‘oạn “xung Ä‘á»™t quá Ä‘á»™” đối vá»›i giá dầu mỏ cÅ©ng sẽ còn phụ thuá»™c vào việc nÆ°á»›c nào sẽ sẵn lòng cung cấp. Libya Ä‘ã có bÆ°á»›c lá»™i ngược dòng nhanh hÆ¡n kỳ vọng. Đầu tháng 12/2011, Công ty Dầu khí Quốc gia Libya tuyên bố sản lượng của họ Ä‘ã đạt 840.000 thùng/ngày và có thể đạt mức sản lượng trÆ°á»›c chiến tranh vào cuối năm 2012. Tất nhiên, các chuyên gia cho rằng tuyên bố này thể hiện sá»± quá lạc quan. Dù vậy, dầu thô từ Libya được coi là “nhẹ và ngọt” trong khi nguồn nhập khẩu dầu thô từ Iran thì được coi là “nặng và chua” và Ä‘iều này có thể tạo ra má»™t tác Ä‘á»™ng chênh lệch tạm thời. Tác Ä‘á»™ng này sẽ trầm trọng hÆ¡n bởi lệnh cấm vận nhằm vào dầu thô của Syria.

Nguồn cung thay thế hiển nhiên nhất sẽ là từ các quốc gia thuá»™c Há»™i đồng Hợp tác vùng Vịnh (GCC), vốn có má»™t năng lá»±c sản xuất dá»± phòng lá»›n Ä‘áng kể. Tính đến cuối năm 2011, sản lượng dầu mỏ của Arập Xêút lên tá»›i 2,29 triệu thùng/ngày; Các Tiểu vÆ°Æ¡ng quốc Arập thống nhất (UAE) lên tá»›i 220.000 thùng/ngày và Kuweit lên tá»›i 200.000 thùng/ngày. Trong khi các quốc gia này có khả năng thay thế nguồn dầu thô của Iran tại châu Âu nhÆ°ng sá»± sẵn sàng của họ không hoàn toàn hiển nhiên. Arập Xêút Ä‘ã chính thức công khai tuyên bố nÆ°á»›c này sẵn sàng thay thế Iran cung cấp dầu thô cho EU. Tuy nhiên, nếu nÆ°á»›c này chiếm thị phần của Iran thì sẽ được Tehran coi là má»™t hành Ä‘á»™ng cá»±c kỳ thù địch.

Ngày 12/12/2011, 2 ngày trÆ°á»›c khi diá»…n ra Há»™i nghị OPEC tại Viên (Áo), Thái tá»­ Arập Xêút Nayef Bin Abdul Aziz Al Saud (cÅ©ng là Bá»™ trưởng Ná»™i vụ phụ trách an ninh) và Bá»™ trưởng Tình báo An ninh Iran Haydar Moslehi Ä‘ã có cuá»™c gặp tại Riad. Kết quả của cuá»™c gặp giữa hai người đứng đầu ngành tình báo 2 nÆ°á»›c không được tiết lá»™. Tuy nhiên, Há»™i nghị OPEC ngày 14/12/2011, 2 ngày sau Ä‘ó, Ä‘ã nhanh chóng đạt được má»™t sá»± nhất trí duy trì mức sản lượng 30 triệu thùng/ngày. Các nhà quan sát Ä‘ánh giá rằng, phái Ä‘oàn của Iran có vẻ nhÆ° “rất thờ Æ¡” về kết quả này. Điều này cho thấy rất có thể Ä‘ã có má»™t thỏa thuận “ngầm”, theo Ä‘ó Arập Xêút sẽ không vá»™i vàng “lấp chá»— trống” để đổi lại nhận được sá»± ủng há»™ của Iran tại OPEC. Rốt cuá»™c, Arập Xêút phải sống trong má»™t khu vá»±c tại thời Ä‘iểm mà thái Ä‘á»™ của họ vá»›i Washington đượm vẻ nghi ngờ sau ná»— lá»±c lật đổ Mubarak của Mỹ, Ä‘iều được Riad coi là má»™t sá»± hấp tấp khiếm nhã.

Trong thời gian trÆ°á»›c mắt, Iran sẽ phải tìm đầu ra thay thế cho nguồn dầu mỏ bị hất cẳng khỏi châu Âu. Xuất khẩu dầu mỏ chiếm 80% tổng thu tiền mặt và chiếm trên 50% nguồn thu ngân sách chính phủ của Iran. Sá»± lá»±a chọn tất yếu của Iran sẽ là bán dầu sang châu Á dù Ä‘iều này đồng nghÄ©a vá»›i việc Tehran sẽ phải Ä‘Æ°a ra những Ä‘iều kiện Æ°u Ä‘ãi hÆ¡n. Điều này sẽ kết hợp vá»›i “xung Ä‘á»™t quá Ä‘á»™” đối vá»›i giá dầu mỏ tạo ra bởi lệnh cấm vận của EU. Má»™t lần nữa ảnh hưởng và mức Ä‘á»™ kéo dài của xung Ä‘á»™t này sẽ phụ thuá»™c vào các biện pháp khác mà Mỹ và EU có thể sẽ thá»±c thi.

Chẳng hạn, vá»›i tình hình thá»±c tế hiện nay tại CHDCND Triều Tiên, cả Hàn Quốc (nhập khẩu từ Iran 230.000 thùng/ngày) lẫn Nhật Bản (nhập khẩu từ Iran 520.000 thùng/ngày) đều vô cùng dá»… tổn thÆ°Æ¡ng trÆ°á»›c sức ép từ Mỹ buá»™c phải thá»±c thi lệnh cấm vận vá»›i dầu mỏ của Iran. Gần Ä‘ây Nhật Bản Ä‘ã và Ä‘ang ná»— lá»±c tìm cách giảm phụ thuá»™c vào nguồn dầu mỏ nhập khẩu từ Iran. Ngày 21/2, Bá»™ Ngoại giao Hàn Quốc cÅ©ng Ä‘ã cá»­ má»™t phái Ä‘oàn cấp cao Ä‘i Washington để thảo luận chi tiết các lệnh trừng phạt do Mỹ cầm đầu chống Iran, trong Ä‘ó có cả việc Hàn Quốc sẽ cắt giảm nhập khẩu dầu thô của Iran.

Nhìn má»™t cách rá»™ng hÆ¡n, triển vọng về má»™t lệnh cấm vận quy mô Liên Hiệp Quốc (LHQ) rất khó có thể xảy ra. Hai nhà nhập khẩu lá»›n khác của Iran là Trung Quốc (nhập 430.000 thùng/ngày theo số liệu 2008) và Ấn Độ (nhập 410.000 thùng/ngày theo số liệu 2008) ít có khả năng sẽ ngừng nhập khẩu dầu từ Iran. Vá»›i việc hai nÆ°á»›c này đều có chân trong Há»™i đồng Bảo an LHQ, bất kỳ nghị quyết nào của LHQ về cấm vận dầu mỏ của Iran chắc chắn sẽ đều thất bại. Nga cÅ©ng nhiều lần tuyên bố rằng, nÆ°á»›c này sẽ phản đối bất kỳ má»™t lệnh cấm nào của LHQ vá»›i lý do là má»™t lệnh cấm nhÆ° vậy là vì “Ä‘á»™ng cÆ¡ chính trị và không nên được thá»±c thi trong lÄ©nh vá»±c xuất khẩu năng lượng”.

Cấm đi sẽ biết!

Giá»›i phân tích cho rằng, Iran sẽ Ä‘Æ¡n thuần chấp thuận lệnh cấm vận của EU mà không có hành Ä‘á»™ng trả Ä‘Å©a. Việc xem xét các lá»±a chọn phản ứng của Iran là Ä‘iều hết sức cần thiết. Gần Ä‘ây có nhiều đồn Ä‘oán rằng, phản ứng của Iran sẽ là việc ngăn chặn dòng chảy dầu mỏ qua eo biển Hormuz. Tuy nhiên, bất kỳ ná»— lá»±c nào nhằm ngăn chặn tuyến đường vận chuyển qua Hormuz sẽ tạo ra những hành Ä‘á»™ng phản ứng từ phÆ°Æ¡ng Tây mà kết quả cuối cùng của nó là eo biển Hormuz sẽ được mở trở lại. Phản ứng từ phÆ°Æ¡ng Tây, nếu nhÆ° tuyến đường trung chuyển bị Ä‘e dọa, sẽ nhanh chóng biến thành cuá»™c chiến tranh giữa Iran và Mỹ vá»›i sá»± hậu thuẫn của nhiều đồng minh.

Có hai lý do lý giải tại sao việc Iran Ä‘óng cá»­a eo biển Hormuz khó có khả năng xảy ra. Thứ nhất, việc Ä‘óng cá»­a eo biển sẽ gây thiệt hại tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng đối vá»›i thá»±c lá»±c xuất khẩu dầu của Iran, nguồn thu trụ cá»™t của nền kinh tế. Thứ hai, nếu Iran thá»±c sá»± Ä‘óng cá»­a eo biển thì dù muốn hay không Mỹ (hoặc Israel) sẽ tấn công quân sá»±. Việc Ä‘e dọa Ä‘óng cá»­a eo biển Hormuz thá»±c sá»± Ä‘óng vai trò là má»™t sá»± răn Ä‘e lá»›n chống lại hành Ä‘á»™ng tấn công quân sá»±. Việc gây gián Ä‘oạn và hạn chế dòng chảy dầu mỏ qua eo biển Hormuz có thể được coi là mối Ä‘e dọa hiện hữu đối vá»›i nền kinh tế toàn cầu và Ä‘iều dá»… hiểu là nó không được phép xảy ra.

Điều này được minh chứng trong cuá»™c chiến Tanker War sau năm 1984 trong cuá»™c chiến tranh Iraq – Iran. Tuy nhiên, tuyên bố của Iran về ý định rõ ràng Ä‘óng cá»­a eo biển, được hậu thuẫn bằng má»™t số hình thức hành Ä‘á»™ng Ä‘áng tin cậy, có thể đẩy giá dầu tăng mạnh. Điều này có thể tạo ra những hậu quả kinh tế toàn cầu nghiêm trọng, đặc biệt trong bối cảnh triển vọng không chắc chắn của sá»± hồi phục kinh tế toàn cầu và khủng hoảng tại khu vá»±c đồng euro (Eurozone). Vì thế, Ä‘ây là má»™t lá bài mạnh mà Iran nhiều khả năng sẽ không sá»­ dụng trong giai Ä‘oạn đầu của cuá»™c chÆ¡i.

Tuy nhiên, Iran có những lá»±a chọn trả Ä‘Å©a khác. NÆ°á»›c này có thể bắt đầu đẩy mạnh những áp lá»±c đối vá»›i giá dầu bằng cách làm gia tăng bất ổn định tại Iraq, nÆ¡i Mỹ vừa hoàn tất việc rút quân và giá»›i lãnh đạo Shiite Ä‘ã bắt đầu má»™t cuá»™c chiến tranh tiêu hao không chính thức nhằm vào người Sunni. Điều này chắc chắn sẽ tạo ra những khó khăn đối vá»›i lÄ©nh vá»±c xuất khẩu của Iraq. Iran cÅ©ng có thể tạo ra thách thức đối vá»›i NATO tại Afghanistan; gây ra những áp lá»±c lá»›n đối vá»›i các nhà xuất khẩu GCC trong việc làm chậm lại đề xuất thay thế Iran xuất khẩu sang thị trường châu Âu của các nÆ°á»›c này và thậm chí có thể Ä‘e dọa các thiết bị xuất khẩu của GCC. Chẳng hạn nhÆ° thiết bị xá»­ lý Abqaiq tại Arập Xêút, sản xuất 5-6 triệu thùng dầu/ngày, nằm trong tầm bắn của tên lá»­a Iran. Má»™t số hình thức trả Ä‘Å©a chống lại EU từng được thấy khi Anh gia hạn lệnh cấm vận tài chính cÅ©ng có thể sẽ được tái thá»±c hiện. Thậm chí có thể có những phản ứng kiểu Lockerbie do sá»± kích Ä‘á»™ng của má»™t số nhân vật trong chính phủ.

Bánh xe lịch sá»­ sẽ nghiền nát EU?

Lịch sá»­ kể từ chiến dịch quốc hữu hóa ngành dầu mỏ của Iran năm 1951 và các sá»± kiện dẫn tá»›i việc lật đổ Thủ tÆ°á»›ng Mossadegh năm 1953 cho thấy rằng, các lệnh trừng phạt dầu mỏ không mang lại hiệu quả. Thị trường dầu mỏ quốc tế hết sức phức tạp, vá»›i quá nhiều “bên tham gia” và quá nhiều lá»±a chọn, để có thể che đậy cho các giao dịch. Lịch sá»­ chứng kiến đầy rẫy những lệnh cấm vận dầu mỏ thất bại, từ Cuba, Rhodesia (Zimbabwe ngày nay) và Nam Phi cho tá»›i lệnh cấm vận dầu mỏ Arập và lệnh cấm vận dầu mỏ vá»›i Iraq năm 1990. Tuy nhiên, lịch sá»­ có vẻ nhÆ° Ä‘ã làm ngÆ¡ những người Ä‘Æ°a ra quyết định của EU. Điều cần nói là lệnh cấm vận dầu mỏ của EU sẽ tăng cường sức mạnh cho chế Ä‘á»™ của Tổng thống Ahmadinejad vào thời Ä‘iểm mà chế Ä‘á»™ này Ä‘ang chịu áp lá»±c Ä‘áng kể. Vá»›i vai trò của dầu mỏ trong nền chính trị Iran, lệnh cấm vận của EU sẽ làm cho người dân ngày càng ủng há»™ chế Ä‘á»™ cầm quyền hiện hành.

Các biện pháp gây áp lá»±c hiệu quả hÆ¡n lên Iran đối vá»›i Mỹ là thuyết phục EU ná»›i rá»™ng các lệnh trừng phạt đối vá»›i các giao dịch tài chính. Đầu năm 2012, Mỹ Ä‘ã thông qua đạo luật áp đặt lệnh trừng phạt đối vá»›i các giao dịch tài chính vá»›i Ngân hàng Trung Æ°Æ¡ng Iran. Trong 18 tháng qua, việc tiếp cận tài chính đối vá»›i Iran tại EU cÅ©ng Ä‘ã khó khăn hÆ¡n nhiều do những hạn chế đối vá»›i các giao dịch nhÆ° vậy cÅ©ng Ä‘ã được EU thá»±c hiện. Giải pháp này chắc chắn Ä‘ã và Ä‘ang có những tác Ä‘á»™ng tiêu cá»±c lá»›n hÆ¡n đối vá»›i nền kinh tế Iran so vá»›i thời kỳ mà Mỹ thông qua Đạo luật trừng phạt Iran – Libya (ILSA) năm 1996. Tuy nhiên, con đường trừng phạt tài chính nhằm Ä‘ánh vào nguồn thu từ dầu mỏ cÅ©ng có những khó khăn của nó.

Các nhà nhập khẩu dầu mỏ của Iran có thể chuyển sang giải pháp “trao đổi hàng hóa” và sẽ tránh dùng đến các công cụ giao dịch tài chính. Đây là má»™t lá»±a chọn rõ ràng đối vá»›i Trung Quốc. CÅ©ng có những con đường tài chính khác, chẳng hạn nhÆ° sá»­ dụng các ngân hàng trong UAE để che đậy các giao dịch. Trong khi không có má»™t giải pháp nào nhằm hạn chế nguồn thu từ dầu mỏ của Iran được coi là hoàn hảo thì ít nhất các biện pháp trừng phạt tài chính sẽ tạo ra má»™t mức Ä‘á»™ phản ứng của công chúng Iran giống nhÆ° má»™t lệnh cấm vận và được coi là mối Ä‘e dọa trá»±c tiếp đối vá»›i dầu mỏ của Iran. Dù các biện pháp trừng phạt tài chính có những khó khăn của nó nhÆ° vậy nhÆ°ng ít nhất thì chúng cÅ©ng mang lại má»™t khả năng gây áp lá»±c nào Ä‘ó vá»›i Iran mà má»™t lệnh cấm vận dầu mỏ Ä‘Æ¡n thuần không thể mang lại. Má»™t lệnh cấm vận dầu mỏ chỉ riêng nó sẽ không thể mang lại thành công.